Myszka Miki w kimonie, czyli o tradycyjnym ubiorze japońskim w ponowoczesności

Agnieszka Kiejziewicz

(Uniwersytet Jagielloński)

Wstęp

Kimono, tradycyjny ubiór japoński, zachwyca swoim unikalnym pięknem, precyzją wykonania oraz wielowiekową historią. Z jego wyglądem wiąże się bogata symbolika kolorów i wzorów, jest ono także nieodłącznym elementem celebracji świąt oraz ważnych wydarzeń w życiu mieszkańców Archipelagu Wysp Japońskich. Jednakże tradycyjny strój japoński stał się również elementem przemysłu modowego, jednocześnie zyskując całkiem nowe funkcje[1] i podlegając przeobrażeniom, mającym odpowiadać gustom komercyjnego odbiorcy. Kimono, traktowane jako kształt wykroju, uzupełnione zbiorem charakterystycznych dodatków, stało się bogatym źródłem inspiracji dla projektantów z całego świata. Na samym początku podejmowanych rozważań na temat przemian ubioru japońskiego warto przywołać definicje, pozwalające na rozróżnienie kimona i yukaty. Jak pisze Barbara Zaborowska:

Termin „kimono”, używany od okresu Edo, oznacza dosłownie „rzecz do noszenia”, czyli po prostu ubranie (ki – od czasownika kiru: wkładać, nosić; mono – rzecz), i jest zazwyczaj używany dla określenia tradycyjnego ubioru japońskiego. Termin ten jest także używany wymiennie z terminem „ubiór rodzimy” (wafuku) – dla określenia japońskiego ubioru narodowego różnego od ubioru w stylu zachodnim (yōfuku)[2].

Z kolei yukata, produkowana obecnie masowo i sprzedawana także na ulicznych straganach, jest najpopularniejszym festiwalowym ubiorem. Ten dawny strój domowy i kąpielowy (yukata bira), pierwotnie noszony przez wyższe klasy w epoce Edo, w ponowoczesności stał się odpowiednikiem letniego stroju wyjściowego, chętnie noszonego w trakcie świąt (jap. matsuri)[3].

Ukazując w jaki sposób kimono oraz związane z nim dodatki przeniknęły do kultury masowej, a także zaistniały w świadomości konsumentów, warto zwrócić uwagę na przemiany tradycyjnego ubioru w samej Japonii po II Wojnie Światowej. Owe transformacje zachodzą w dużej mierze dzięki kreatywności młodych Japończyków, którzy swobodnie kształtują swój odświętny wygląd poprzez zamianę tradycyjnych dodatków na ich zachodnie odpowiedniki, czego przykładem może być zastępowanie obuwia zōri i geta wygodniejszymi sandałami lub dobór kolorów zgodnie z upodobaniem, a nie wymogami tradycji[4].

Kimono jako źródło inspiracji modowych i punkt wyjściowy dla twórczych przemian tradycyjnego wzoru pojawiło się również w świadomości zachodniej. Fascynując zachodnich artystów, również tych niezwiązanych ze światem mody, stało się ono wysublimowaną formą sztuki użytkowej, a projekty stanowiące połączenie japońskiej tradycji i zachodniej kreatywności odnoszą sukcesy na wystawach poświęconych modzie[5]. Ponadto, kultura japońska przeniknęła do zachodnich sklepów sieciowych, które wprowadzają projekty o charakterystycznych wzorach, imitujących motywy pojawiające się na materiałach japońskich lub elementy ubioru o kroju przypominającym kimono[6].

Obiektywna ocena samego zjawiska przeobrażenia i dostosowania stroju o wielowiekowej tradycji do gustów konsumentów oraz mechanizmów rynkowych nie jest zadaniem łatwym z uwagi na powszechne postrzeganie umasowienia jako zjawiska o niejednoznacznym charakterze, o czym pisał już, w kontekście komunikacji medialnej, Umberto Eco w Apokaliptykach i dostosowanych[7]. Z jednej strony można by przywołać argument o śmieszności oraz niedopracowaniu przeobrażeń podejmowanych przez użytkowników tradycyjnego ubioru, jako przykłady podając obserwacje nastolatków łączących yukaty z okularami przeciwsłonecznymi, biżuterią w zachodnim stylu czy plecakami z wizerunkami superbohaterów. Z drugiej jednak strony należy zwrócić uwagę nie tylko na całe spektrum nowych projektów, wzorów i pomysłów twórców, które narodziły się dzięki fuzji tradycji oraz nowoczesności, ale także na rozszerzenie możliwości poznania, chociażby szczątkowego i powierzchownego, kultury japońskiej przez szerokie grono odbiorców. Warto jednak zaznaczyć, że poprzez produkty skierowane na zaspokojenie potrzeb konsumenckich odbiorca zachodni nie jest w stanie poznać kultury Japonii w jej tradycyjnej odmianie. Zachodzące procesy przemian postrzegania i wykorzystania tradycyjnego stroju japońskiego są powodem zakorzeniania powierzchownego i przekłamanego obrazu omawianej kultury.

Celem niniejszego artykułu nie jest krytyka przemian kimona i jego wykorzystania w procesach masowych, a raczej próba poszukiwania odpowiedzi na pytanie o kształt i przebieg przemian tradycyjnego stroju japońskiego w ponowoczesności[8].

Przemiany kimona przed nowoczesnością

Przeobrażenia kimona nie są zjawiskiem nowym, charakterystycznym dla dynamiki rozwoju kierunków przemian mody w XX i XXI wieku. Jak zauważa badaczka Barbara Zaborowska, tradycyjny strój japoński „ewoluował od form prostych do bardziej skomplikowanych, niekiedy był wzbogacany pomysłami zaczerpniętymi z kontynentu – głównie z Chin i Korei”[9]. Dopiero w XVI wieku pojawił się krój kimona jednakowy dla kobiet i mężczyzn, różniący się jedynie kolorystyką, sposobem drapowania oraz szerokością rękawów w strojach kobiet zamężnych i panien. Z kolei kimono wyglądające tak, jak stroje znane dzisiaj, pojawiło się dopiero w wieku XVII[10]. Przemiana fasonu kimona w różnych epokach może zostać łatwo zaobserwowana przez odbiorcę z zachodniego kręgu kulturowego poprzez porównanie japońskich filmów z gatunków jidai geki[11], których twórcy dbają o najdokładniejsze, jak to możliwe, odwzorowanie realiów historycznych, a co za tym idzie, starają się odwoływać do tradycyjnych krojów kimon ukazywanej epoki[12]. Co prawda, nie wszystkie fakty dotyczące tradycyjnego ubioru są znane historykom, co niejednokrotnie zmusza twórców filmowych do improwizacji. Jednakże, materiał filmowy może stanowić dla odbiorcy zachodniego łatwo dostępne źródło, a co za tym idzie, pozwolić na prześledzenie zmian bez samodzielnej analizy, często niedostępnych, kolekcji muzealnych i materiałów archiwalnych. Na przykład, postacią ukazywaną często w charakterystycznym kimonie z przełomu epoki Heian (794–1192)[13], która powraca w japońskim kinie grozy[14], jest mściwy onryō[15]. Jeśli niematerialna istota jest przedstawiana pod postacią mszczącej się za doznane krzywdy kochanki, jej ubiór składa się z wielu warstw materiału, stanowiących oddzielne, zakładane jedna na drugą, ciągnące się po ziemi szaty, które tworzą rodzaj długiego trenu. Całość dopełniały spodnie hakama (identyczne jak w przypadku strojów męskich)[16]. Podobnie, z wielu warstw składał się sokutai – ceremonialny ubiór mężczyzn i jego codzienna wersja – nōshi[17], których przykłady można odnaleźć w filmach Kobayashiego[18].

Znany dzisiaj krój kimona ostatecznie wykształcił się w epoce Edo (1600–1868) na fali wzrostu znaczenia bogacącego się w szybkim tempie mieszczaństwa, a co za tym idzie, pojawiania się nowych trendów związanych z rynkiem dodatków do stroju[19]. Ważną zmianą w stosunku do kimona poprzednich epok było zastąpienie wąskich pasków szerokim pasem tkaniny – obi. Prostsze i węższe w przypadku ubioru męskiego, stały się prawdziwą ozdobą kimon kobiet, które układały je w skomplikowane i okazałe węzły[20]. W epoce Edo również w kształcie, jaki można zaobserwować dzisiaj, pojawiły się tabi[21], czyli bawełniane skarpetki ze specjalnie oddzielonym miejscem na duży palec, co umożliwiało noszenie ich razem z tradycyjnym obuwiem zōri i geta. Wcześniej tabi (występujące w epoce Edo pod nazwą shitauzu) nie posiadały charakterystycznego przedzielenia, były wykonywane ze skóry lub jedwabiu i noszone tylko przez przedstawicieli wyższych klas społecznych. Codzienne tabi z epoki Edo występowały w najróżniejszych kolorach i wzorach, podczas gdy dzisiaj popularnym dodatkiem do kimona są tabi białe, zarówno w przypadku mężczyzn jak i kobiet[22]. Z kolorami chętnie eksperymentuje młodzież, która sięga często po kontrastowe odcienie i desenie.

Na przemiany kimona wpłynęły również przemiany społeczne okresu Meiji (1868-1912), związane głównie z pojawieniem się w Japonii mody zachodniej, a co za tym idzie, zastępowania tradycyjnego stroju rozwiązaniami w stylu europejskim[23]. Ostatecznie, po zakończeniu II Wojny Światowej tradycyjne kimono całkowicie przestało być strojem codziennym, stając się wyznacznikiem statusu społecznego, manifestowanym przy okazji świąt i celebracji[24]. Sytuacja ta ulega powolnej zmianie w ostatnich latach, gdy coraz więcej osób kupuje kimona używane, nadal charakteryzujące się bardzo dobrą jakością. W tym wypadku kimono przestaje jednak pełnić funkcję wyznacznika statusu społecznego, stając się raczej wyrazem zainteresowania i powrotem do tradycyjnych form kultury Japonii. W tym miejscu warto wspomnieć także o roli, jaką tradycyjny strój odegrał w procesie kształtowania kanonów kobiecego piękna w Japonii, co wynika z uniwersalnego fasonu, doskonale dopasowującego się do figury i maskującego jej niedoskonałości[25]. Można więc zauważyć, że dalsze przemiany formy i ornamentu kimona w nowoczesności, mimo odwołań do masowej produkcji, zachodniego wzornictwa czy tkanin, nadal nawiązują do wypracowanego przez wieki wzorca japońskiego piękna.

Spotkanie tradycji z nowoczesnością, czyli kimono w rękach powojennych pokoleń Japończyków

Obecnie w Japonii wyróżnia się kilka rodzajów kimon, które, jak zauważa Zborowska, „można sklasyfikować według trzech kryteriów: płci (kimona kobiece i męskie), stanu cywilnego (kimona dla panien i mężatek) oraz pory roku (kimona letnie i zimowe)”[26]. Dopasowanie odpowiedniego zestawienia kolorystycznego do okazji oraz połączenie go z uzupełniającymi całość dodatkami, makijażem i fryzurą jest nie tylko czasochłonne, ale również stanowi prawdziwą sztukę użytkowania kimona. Dobrze uszyty i dobrany tradycyjny strój ma w swoim założeniu wyrażać harmonijne współżycie człowieka z przyrodą, a także poszanowanie i zrozumienie obyczajów[27]. Nie powinien więc dziwić fakt ograniczenia pojawiania się kimona w życiu Japończyków, co związane jest nie tylko z kosztami zakupu pełnego zestawu dopasowanego do poszczególnych okazji, ale także z czasem poświęcanym każdorazowo na założenie stroju i jego konserwację. Ponadto, odpowiednie drapowanie kimona jest sztuką, która niegdyś przekazywana z pokolenia na pokolenie obecnie zanika, gdyż w wielu rodzinach nie ma już nikogo, kto mógłby przekazać następcom jej tajniki[28]. Kolejną ważną przyczyną porzucenia kimona na rzecz stroju o zachodnim rodowodzie jest wygoda – trudność w szybkim poruszaniu się w zatłoczonych miejscach w krępującym ruchy tradycyjnym stroju skutecznie zniechęca do jego użytkowania. Dlatego też coraz częściej odchodzi się od zakładania kimona na oficjalne spotkania towarzyskie, przyjęcia czy uroczystości zakończenia szkoły. Wychodząc naprzeciw nowoczesności, projektanci tworzą tzw. kimona konfekcyjne, czyli stroje z gotowym do zawiązania pasem obi, co pozwala na samodzielne i szybkie ubranie się[29] oraz czyni strój o tradycyjnym kroju bardziej funkcjonalnym w przestrzeni miejskiej.

Tradycyjny w swojej formie i wykonaniu strój japoński nadal jest używany podczas ceremonii zaślubin oraz innych świąt religijnych. Choć podlega nowoczesnym przemianom, nadal zachowane są tradycyjny sposób wykonania (w podstawowej wersji) oraz ustalona symbolika, zgodnie z którą kobieta noszącą ten strój, jak zauważa badaczka Ofra Goldstein-Gidoni, staje się „powierniczką tradycji”[30]. Przywołana rola kobiety w społeczeństwie japońskim związana jest nie tylko z biernym „zachowaniem” tradycji w pierwotnym kształcie, ale również, jak pisze Goldstein-Gidoni, polega na aktywnej kultywacji wzorców[31]. Kimono ślubne, białe lub kolorowe[32], z zakładaną na wierzch białą lub barwną (z przewagą czerwieni) szatą uchikake, pierwotnie wybierane przez panny młode (i ich rodziny), pragnące podkreślić swoją zamożność i status społeczny[33], obecnie staje się obiektem pożądania większości wychodzących za mąż w zależności od tego, czy ceremonia będzie miała miejsce w chramie shintoistycznym, czy nie.

Tańszą, a także pozwalającą na wyrażenie osobistych upodobań modowych kobiety alternatywą dla kimona stały się zachodnie suknie ślubne, których rynek doskonale rozwija się na gruncie japońskim. Warto podkreślić, że wybór pomiędzy strojem tradycyjnym a jego zachodnim ekwiwalentem jest decyzją całej rodziny japońskiej panny młodej, wpływającą także na sam kształt ceremonii[34]. Projektanci walczący o zainteresowanie potencjalnych klientek stworzyli jednakże projekty, dające się określić jako połączenie kimona z zachodnią suknią ślubną. Wśród twórców proponujących nowatorskie sposoby przemiany tradycyjnego stroju, niezwykle charakterystyczny styl wypracowała Uno Kanda[35], która stworzyła w 2010 roku kolekcję „kimon” dla atelier Scena D’uno[36]. Artystka łączy ze sobą materiały popularne na Zachodzie, takie jak tiul czy organza, z krojem kimona, dodając do tradycyjnego kształtu stroju falbanki, koronki i pióra. Kanda eksperymentuje również ze wzorami dotąd niespotykanymi na kimonach, takimi jak cętki pantery, nadruki przemysłowe czy połączenie nasyconego różu z czernią. Zaskakujący jest również dobór dodatków – projektantka proponuje dopełnianie nowoczesnych „kimon” koronkowymi mitenkami, tiulowymi welonami, kokardkami oraz sztucznymi kwiatami. Można więc zauważyć, że w oczach twórczyni kimono nie jest już nośnikiem tradycji, a raczej wykrojem, który można dowolnie kształtować i zmieniać, za jedyne ograniczenie mając własną wyobraźnię.

W tym miejscu warto wspomnieć także o roli kimona jako produktu przemysłu popkulturowego oraz atrakcji turystycznej. Tradycyjny strój japoński jest jednym z tych elementów, które, stanowiąc łatwo rozpoznawalny symbol „japońskości”, pojawia się jako produkt skierowany do odbiorcy masowego. Doskonałym przykładem tego zjawiska może być postać Hello Kitty – japońskiej kotki, bohaterki filmów, komiksów oraz ogromnego zbioru dóbr komercyjnych. Sympatyczne stworzonko, uosabiając połączenie stereotypów związanych z życiem w Japonii z kultem kawaii (jap. słodki, milutki), niezwykle często pojawia się w kimonie (zarówno na ekranie jak i w formie maskotki). Co więcej, występująca pod postacią gadżetów i lalek Kitty posiada cały zbiór różnych kimon, w których jest prezentowana na ekranie oraz w sklepach zależnie od aktualnej pory roku i okazji. Sam wzór białego, charakterystycznego kota przeniknął także do świata dodatków do tradycyjnych strojów, a firma Sanrio, będąca właścicielem marki, przy współpracy z projektantami co roku wypuszcza na rynek nową kolekcję yukat, saszetek kinchaku, a nawet tabi z wizerunkiem bohaterki[37]. Hello Kitty nie jest jedyną popkulturową bohaterką ubieraną w kimono w ramach promocji Japonii w kraju i za granicą. Co roku w wariacje na temat tradycyjnego stroju ubierani są również bohaterowie filmów Disneya (na czele z tytułową Myszką Miki), będąc atrakcjami Tanabata Days w tokijskim Disneylandzie[38].

Mechanizmy biznesowe związane z wykorzystaniem kimona jako symbolu kultury japońskiej rozwijają się również na płaszczyźnie atrakcji turystycznych skierowanych do turysty zagranicznego, który – wykupując pakiet podróżny – pragnie zasmakować „prawdziwej” kultury. Mowa tutaj o atrakcji turystycznej związanej z przebieraniem się w kimono (ang. rental dress up experience), oferowanym przez wyspecjalizowane w tego typu rozrywce salony modowe, w których personel dobiera zestawienia kolorystyczne i ubiera klienta. Zwieńczeniem wydarzenia jest zazwyczaj spacer ulicami miasta w „przebraniu” oraz sesja fotograficzna w tradycyjnych plenerach[39]. W takim przypadku kimono traktowane jest na równi z kostiumem, tracąc swoje znaczenie i symbolikę, ponieważ samo doświadczenie związane z założeniem wypożyczonego stroju nie jest poprzedzone aktem zdobycia wiedzy na temat złożoności jego znaczenia. Warto dodać, że w „luksusowej” opcji atrakcji często jest proponowany spacer w kimonie furisode z długimi, powiewającymi rękawami, które oryginalnie było noszone tylko przez panny w trakcie celebracji najważniejszych społecznych rytuałów przejścia (np. ukończenia szkoły)[40].

Komercjalizacja symboliki kimona i używanie go jako atrakcji turystycznej, przy znacznym pominięciu jego znaczenia dla kultywowania tradycji, nie oznacza, że nie istnieją miejsca, gdzie można podziwiać kunszt wykonania i symboliki kimona różnych epok. Taką instytucją jest japoński teatr klasyczny nō, kabuki oraz bunraku[41]. Kimono, przeznaczone tylko do prezentowania podczas wystąpienia, czyli będące kostiumem scenicznym, stanowi znak rozpoznawczy bohaterów, podkreślając cechy ich charakterów, a także umożliwiając identyfikację ich wieku i pełnionej funkcji zawodowej[42]. Warto jednak podkreślić, że wiele teatralnych zestawień kolorystycznych nigdy nie pojawiło się na japońskich ulicach, stanowiąc akt kreatywności aktorów, którzy bardzo często sami projektują swoje kostiumy[43].

Kimono a yukata, czyli jak produkt wypiera tradycję

Yukata, czyli bawełniany strój przypominający krojem uproszczoną wersję kimona, pierwotnie używany był jedynie jako rodzaj płaszcza kąpielowego lub bardzo nieformalny ubiór domowy[44]. Kolorowe, luźne i przewiewne odzienie sprawdzało się również bardzo dobrze podczas wizyt w kurortach wypoczynkowych, czy nawet jako odzież nocna. Jednakże, poszukując ubioru wyrażającego tradycyjny styl japoński, a jednocześnie spełniającego wymogi dostępności pod względem ceny i będącego łatwym w konserwacji, Japończycy w latach 90. XX wieku zaadaptowali yukatę jako ubiór wyjściowy, odpowiedni (w rozumieniu konsumenta masowego) do uczestnictwa w celebracjach oraz świętach (matsuri). Yoshiko I. Wada w swoim tekście Attitudes. Toward the Kimono: A Personal Reflection[45], zamieszczonym w tomie The Kimono Inspiration: Art and Art-to-wear in America, opisując spotkanie japońskich studentek noszących yukaty podczas międzynarodowych spotkań na uczelniach amerykańskich trafnie zauważa: „Wydawało mi się to dziwne, ponieważ ubranie się w yukatę, nieformalne letnie kimono, na taką okazję byłoby nieodpowiednie na gruncie japońskim”[46]. W kolejnym komentarzu autorka jednak podkreśla, że odstąpienie od kimona na rzecz yukaty jest całkowicie zrozumiałe, biorąc pod uwagę fakt łatwego transportu tej ostatniej.

Masowa sprzedaż yukaty zarówno na straganach ulicznych, w sklepach, jak i przez Internet doprowadziła do spopularyzowania jej jako tradycyjnego japońskiego stroju wyjściowego młodych Japończyków. Ważną rolę w jej popularyzacji odgrywa również cena całego zestawu, gdyż najtańszą yukatę można kupić za równowartość około stu pięćdziesięciu złotych (3900 jenów), a najprostsze sandały geta można znaleźć na ulicznych wyprzedażach nawet za dziesięć złotych (ok. 270 jenów). Yukatę również łatwo jest kupić przebywając za granicami Japonii, nie tylko dzięki prywatnym sprzedawcom. Znana japońska firma odzieżowa UNIQLO w swojej sprzedaży internetowej wprowadziła proste yukaty dedykowane nabywcy zagranicznemu, a ich ceny zaczynają się od pięćdziesięciu dolarów[47]. Sama popularyzacja stroju i włączenie się w proces produkcji korporacji, które zamawiają gotowe zestawy produkowane oraz pakowane poza granicami kraju, doprowadziła do całkowitego odrzucenia zasad dopasowań kolorystycznych, niezwykle istotnych przy planowaniu doboru odpowiedniego na daną okazję kimona. Obecnie to preferencje kolorystyczne użytkownika są najważniejsze, stąd też łatwo jest znaleźć pasy obi z wzorami zachodnimi, czego przykładem mogą być białe i granatowe marynarskie paski, jaskrawe róże czy pasy z nadrukowanymi aplikacjami. Ponadto przemysłowe yukaty produkowane są z domieszką włókien poliestrowych, co pozwala nawet na ich pranie mechaniczne. Obserwując sposób noszenia yukaty przez młode pokolenia Japończyków można zauważyć, że tradycyjny strój japoński stał się jednym z wielu kolorowych ubiorów ulicznych, podlegając przemianom zależnym od upodobań noszącego, a także sezonowych mód. Częste jest odchodzenie od postrzeganego jako niewygodne geta na rzecz sandałów lub nawet obuwia sportowego. Także niewielkie torebki kinchaku, dobierane niegdyś kolorystycznie do kimona[48], są dowolnie zastępowane wyrobami w stylu zachodnim.

Jednakże sposób pojawiania się yukaty w ponowoczesności nie jest związany tylko z jej zniekształceniami wywołanymi nieświadomością odbiorcy lub poszukiwaniami wygody. Letnie stroje japońskie, mimo że same w sobie są kompromisem pomiędzy chęcią zachowania tradycji i dostosowaniem jej do wymogów dostępności dla odbiorcy masowego, stanowią również bogate źródło inspiracji dla japońskich projektantów. Wartym uwagi projektem jest seria yukat biznesowych, mających łączyć japoński krój z zachodnimi materiałami, wzornictwem i dodatkami, która stworzona została przez firmę ISETAN we współpracy z projektantką Hinaya Kyoto[49]. Wśród zaskakujących połączeń twórcy proponują zamianę tradycyjnego geta na buty na obcasie, luźne wiązanie stroju, spod którego wychodzą bawełniane podkoszulki czy skrócenie yukaty do wysokości kolan. O krok dalej w eksperymentach z materiałami poszedł również Calen Blosso, projektujący dla mieszczącego się w Osace sklepu DANAD Hishiya, oferującego tradycyjny i biznesowy ubiór męski. W 2013 roku firma zaprezentowała pierwsze jeansowe męskie kimono[50], proponując dobranie do niego zōri na gumowej podeszwie[51]. Jak zauważa dyrektor firmy, celem wprowadzenia takiego projektu było wznowienie zainteresowania mężczyzn kimonami, które w przypadku produkcji z łatwych do prania materiałów na powrót mogą stać się ubiorem codziennym.

Podsumowanie

Z analizy przemian kimona oraz związanych z nim dodatków pozornie wyłania się obraz umasowienia, uproszczenia i skomercjalizowania jednego z najważniejszych symboli kultury japońskiej. Warto jednak podkreślić, że pomimo obecności strojów podlegających przemianom i tworzonych z myślą o rynku masowym, tradycyjne kimono nie uległo uproszczeniu i skomercjalizowaniu. Ubiór japoński nawiązujący do tradycji nadal istnieje w swojej skomplikowanej formie i nadal jest używany, a jego rodzaje powstające w masowej produkcji nie są wynikiem przemiany, a raczej twórczym przekształceniem tradycyjnego wzoru. Z drugiej strony można zauważyć, że podlegające przemianom i tworzone na rynek masowy stroje tracą swoje funkcje nośników tradycji oraz znaczeń, stając się atrakcyjnymi wizualnie dodatkami. Opisywane zjawisko może jednak wydawać się jednoznacznie negatywne tylko wtedy, kiedy zostanie poddane badaniom jednostronnym, nieuwzględniającym mnogości nowych form rodzących się dzięki kreatywności projektantów. Odważne pomysły wykonania i prezentacji kimona, wykorzystujące współczesne kroje, funkcje oraz materiały, kreują nowe sposoby interpretacji i spojrzenia na tradycję. Warto podkreślić, że wraz z powojennymi kryzysami gospodarczymi, zmianami zachodzącymi na japońskim rynku pracy oraz rozwojem kultury masowej kimono, na które przeciętny Japończyk nie może sobie pozwolić, stało się przedmiotem luksusowym. Paradoksalnie, właśnie fakt bycia obiektem nostalgii nadaje kimonu niezwykłości i unikalności do tego stopnia, że nawet twórcy postaci Disneya i Hello Kitty włączają do garderoby bohaterów stroje tradycyjne, tym samym podkreślając wagę kimona dla kultury japońskiej.

Zarysowane w niniejszym artykule przemiany kimona w ponowoczesności mogą stanowić wstęp do dalszych badań obejmujących zjawiska, takie jak: inkorporacja wzornictwa japońskiego przez projektantów zachodnich, tworzenie kimon traktowanych jako sztuka użytkowa przez twórców amerykańskich[52] czy popularność krojów inspirowanych kimonami wśród klientów odzieżowych sklepów sieciowych[53]. Tradycyjny strój japoński, pomimo zniknięcia z codzienności mieszkańców opisywanego kraju, nadal rozbudza wyobraźnię, nie tylko pozostając w sferze marzeń Japończyków, ale także będąc symbolem „japońskości” dla ludzi Zachodu.

BIBLIOGRAFIA

Źródła drukowane

Cliffe S., The Social Life of Kimono: Japanese Fashion Past and Present, Londyn 2017.

Dalby L., Kimono: Fashioning Culture, Seattle 2001.

Eco U., Apokaliptycy i dostosowani. Komunikacja masowa a teorie kultury masowej, tłum. P. Salwa, Warszawa 2010.

Gallagher J., Gejsza. Świat japońskiej tradycji, elegancji i sztuki, tłum. E. Romkowska, Warszawa 2005.

Goldstein-Gidoni O., Packaged Japaneseness: Weddings, Business and Brides, Honolulu 1997.

Gonerski K., Japońskie kino grozy, w: Strach ma skośne oczy. Azjatyckie kino grozy, Skarżysko-Kamienna 2010.

Kletowski P., Sfilmować duszę. Mała historia kina japońskiego, Kraków 2006.

Loska K., Poetyka filmu japońskiego, Kraków 2009.

Marshall J., Make Your Own Japanese Clothes: Patterns and Ideas for Modern Wear, Tokio 1988.

Shaver R. M., Kabuki Costume, Tokio 1990.

The Kimono Inspiration: Art and Art-to-wear in America, red. R. Stevens, Y. I. Wada, San Francisco 1996.

Zaborowska B., Kimono. Jego dzieje i miejsce w japońskiej kulturze, red. E. Żeromska, Warszawa 2003.

Źródła internetowe

Chikusen Inc., コラボ商品, http://www.chikusen-onlinestore.jp/SHOP/126841/list.html, 17 sierpnia 2016.

Bricker T., Tanabata Days in Tokyo Disneyland, http://www.disneytouristblog.com/tanabata-days-tokyo-disneyland/, 17 sierpnia 2016.

Inagaki M., Yukata by mina perhonen, FACETASM and Others Under the Direction of Souta Yamaguchi, http://en.fashion-headline.com/article/2013/06/06/1053.html, 16 sierpnia 2016.

Kanda U., Official website, http://www.spacecraft.co.jp/uno/, 15 sierpnia 2016.

Minami M., Denim Kimono by DANAD Hishiya Calen Blosso, http://en.fashion-headline.com/article/2013/05/08/871.html, 17 sierpnia 2016.

Ruddick G., Rise of the kimono, the Japanese fashion taking Britain by storm, http://www.telegraph.co.uk/finance/newsbysector/retailandconsumer/11027912/Rise-of-the-kimono-the-Japanese-fashion-taking-Britain-by-storm.html, 15 lipca 2016.

Scena D’uno, Scena D’uno Traditional Japanese Style [katalog], http://www.uno-sd.com/catalog/2010_09_wasou/, 15 sierpnia 2016.

UNIQLO CO. LTD, Yukata, http://www.uniqlo.com/uk/store/feature/uq/yukata/, 16 sierpnia 2016.

Veltra, Wear Kimono in Asakusa with a Rental Dress Up Experience in Tokyo, http://www.veltra.com/en/asia/japan/tokyo/a/106797, 18 sierpnia 2016.

ABSTRAKT

Niniejszy artykuł przedstawia przemiany kimona w ponowoczesności, kładąc nacisk na zmianę postrzegania tradycyjnego ubioru w społeczeństwie japońskim po II Wojnie Światowej. W pierwszej części rozważań autorka ukazuje przemiany kimona przed wojną podkreślając, że sama przemiana nie jest zjawiskiem nowym ani, analizując historię, nie może być postrzegana jednoznacznie negatywnie. Opis przeobrażeń kimona na przestrzeni wieków stanowi punkt wyjściowy do dalszych rozważań na temat kierunków wykorzystywania symboliki, wzornictwa, kroju oraz dodatków przez japońskich projektantów w ponowoczesności. Kolejno, autorka przedstawia także społeczną rolę yukaty, a także jej przemiany i powody, dla których pierwotny ubiór domowy i kąpielowy pojawił się na ulicach. Podsumowanie stanowi refleksja na temat postrzegania i przemian kimona na Zachodzie oraz dalszych możliwych kierunków badań.

SŁOWA KLUCZOWE

kimono, kultura japońska, moda, postmodernizm

Mickey Mouse in the kimono or the traditional Japanese attire in the postmodern era

SUMMARY

The presented article depicts the transformations of the kimono in the postmodern times and focuses on the ways of perceiving the role of the traditional Japanese attire after World War II. In the first part, the author shows the transformations before the War, underlining that the transformation itself has no negative implications, as it is not an entirely new phenomenon in history. The description of the transformations throughout the ages is the starting point for further analysis, which concerns the ways of using the symbolic meaning, patterns, style and accessories by fashion designers in the postmodern times. Moreover, the author describes the role of the yukata in modern society. She emphasizes the transformations of the “simplified version” of the kimono and explains, why it emerged on the streets, even though it used to be a household and bathing robe. In the summary, the author presents reflection upon the transformation and understanding the role of a kimono in the West and proposes further research options.

KEY WORDS

kimono, Japanese culture, fashion, postmodern times

[1] Jedną z takich funkcji może być wykorzystanie kimona jako atrakcji turystycznej – odwiedzającym Japonię podróżnikom oferuje się możliwość „przebrania”. Zagadnienie to zostanie omówione w dalszej części niniejszego artkułu.

[2] B. Zaborowska, Kimono. Jego dzieje i miejsce w japońskiej kulturze, Warszawa 2003, s. 13.

[3] Zob. S. Cliffe, The Social Life of Kimono: Japanese Fashion Past and Present, Londyn 2017, s. 27.

[4] Zob. B. Zaborowska, op. cit., aneks. W aneksie dołączonym do publikacji autorka prezentuje zbiór tradycyjnych zestawień kolorystycznych kimon związanych z porami roku.

[5] Zob. The Kimono Inspiration: Art and Art-to-wear in America, red. R. Stevens, Y. I. Wada, San Francisco 1996.

[6] Zob. G. Ruddick, Rise of the kimono, the Japanese fashion taking Britain by storm, http://www.telegraph.co.uk/finance/newsbysector/retailandconsumer/11027912/Rise-of-the-kimono-the-Japanese-fashion-taking-Britain-by-storm.html, 15 lipca 2016.

[7] Zob. U. Eco, Apokaliptycy i dostosowani. Komunikacja masowa a teorie kultury masowej, tłum. P. Salwa, Warszawa 2010, s. 64–108.

[8] Autorka rozumie i definiuje ponowoczesność jako zespół zjawisk właściwych dla końca XX wieku.

[9] B. Zaborowska, op. cit., s. 23.

[10] Ibidem, s. 57.

[11] Zob. P. Kletowski, Sfilmować duszę. Mała historia kina japońskiego, Kraków 2006, s. 67. Jidai-geki (historyczna opowieść) – określenie filmów japońskich, których fabuła rozgrywa się przed okresem Meji, oddających w jak najwierniejszy sposób dawne realia historyczne.

[12] Zob. [film] Harakiri (1962), M. Kobayashi lub [seria filmów] Zenigata Heiji (1931–1967), różni autorzy.

[13] Zob. B. Zaborowska, op. cit., s. 38–39. Mowa tutaj o dwóch wersjach ubioru arystokratek: kasane shōzoku (strój formalny) oraz kouchiki (strój codzienny).

[14] Zob. K. Loska, Poetyka filmu japońskiego, Kraków 2009, s. 229–230. Przykład ducha pojawiającego się w stroju z epoki Heian można odnaleźć w filmie Opowieści księżycowe (Ugetsu monogatari, 1953) Kenjiego Mizoguchi.

[15] Zob. K. Gonerski, Japońskie kino grozy, w: Strach ma skośne oczy. Azjatyckie kino grozy, Skarżysko-Kamienna 2010, s. 17. Onryō – niespokojny duch, zazwyczaj ukazywany na ekranie pod postacią pięknej, czarnowłosej kobiety, która powraca na ziemię, aby zemścić się za krzywdy doznane w życiu.

[16] B. Zaborowska, op. cit., s. 33.

[17] Ibidem, s. 29–33.

[18] Zob. Przypis 10.

[19] B. Zaborowska, op. cit., s. 45.

[20] Ibidem, s. 47.

[21] J. Marshall, Make Your Own Japanese Clothes: Patterns and Ideas for Modern Wear, Tokio 1988, s. 108–111.

[22] Ibidem, s. 108.

[23] B. Zaborowska, op. cit., s. 47. Początkiem wyłączenia kimona z codziennego użytku była, usankcjonowana prawnie w 1870 roku, uniformizacja wśród takich grup społecznych, jak: żołnierze, pracownicy rządowi, policjanci i listonosze.

[24] Ibidem, s. 48.

[25] Ibidem, s. 55.

[26] Ibidem, s. 67.

[27] Ibidem, s. 71–72.

[28] Zob. J. Gallagher, Gejsza. Świat japońskiej tradycji, elegancji i sztuki, tłum. E. Romkowska, Warszawa 2005, s. 213.

[29] Ibidem, s. 214.

[30] O. Goldstein-Gidoni, Packaged Japaneseness: Weddings, Business and Brides, Honolulu 1997, s. 103–106.

[31] Ibidem.

[32] Często japońskie panny młode występują podczas uroczystości zaślubin w dwóch kimonach, białym i kolorowym, przebierając się pomiędzy różnymi etapami wydarzenia. Dlatego też obecnie wiele salonów ślubnych sprzedających kimona oferuje klientkom „pakiety”, dające możliwość zakupu od razu dwóch wersji kimona ślubnego.

[33] Ibidem, s. 108–114.

[34] Ibidem, s. 115–116.

[35] Uno Kanda jest japońską projektantką mody, aktorką i modelką. Zob. [oficjalna strona Kandy] Uno Kanda, Official website, http://www.spacecraft.co.jp/uno/, 15 sierpnia 2016.

[36] Scena D’uno, Scena D’uno Traditional Japanese Style [katalog], http://www.uno-sd.com/catalog/2010_09_wasou/, 15 sierpnia 2016.

[37] Zob. Chikusen Inc., コラボ商品, http://www.chikusen-onlinestore.jp/SHOP/126841/list.html, 17 sierpnia 2016.

[38] Zob. T. Bricker, Tanabata Days in Tokyo Disneyland, http://www.disneytouristblog.com/tanabata-days-tokyo-disneyland/, 17 sierpnia 2016. Idea komercyjnego święta Tanabata została zaczerpnięta z tradycji japońskiej, w której było to święto spełniających się marzeń, również znane jako święto Pasterza i Prządki, mające chińskie pochodzenie. Z tej okazji poza paradami popularnych postaci ubranych w kimona Disneyland oferuje również wydarzenia związane z pisaniem życzeń i umieszczaniem ich w specjalnie przygotowanych miejscach.

[39] Zob. Veltra, Wear Kimono in Asakusa with a Rental Dress Up Experience in Tokyo, http://www.veltra.com/en/asia/japan/tokyo/a/106797, 18 sierpnia 2016.

[40] B. Zaborowska, op. cit., s. 67.

[41] Ibidem, s. 91. Jak pisze Zborowska: „Kostiumy w nō są wzorowane na ubiorach z okresu od X do XV wieku, w [satyrycznych farsach – dop. autor] kyōgen – z okresu od XIV do połowy XVI wieku, a w kabuki – z okresu od XVII do połowy XIX wieku”.

[42] R. M. Shaver, Kabuki Costume, Tokio 1990, [wstęp].

[43] Ibidem.

[44] B. Zaborowska, op. cit., s. 69–70.

[45] Y. I. Wada, Attitudes. Toward the Kimono: A Personal Reflection, w: The Kimono Inspiration: Art and Art-to-wear in America, red. R. Stevens, Y. I. Wada, San Francisco 1996, s. 163–184.

[46] Ibidem, s. 172. “This seemed odd to me because dressing in a yukata, a casual summer kimono, would be inappropriate on such occasions in Japan” [tłum. autorka].

[47] UNIQLO CO. LTD, Yukata, http://www.uniqlo.com/uk/store/feature/uq/yukata/, 16 sierpnia 2016.

[48] B. Zaborowska, op. cit., s. 60.

[49] M. Inagaki, Yukata by mina perhonen, FACETASM and Others Under the Direction of Souta Yamaguchi, http://en.fashion-headline.com/article/2013/06/06/1053.html, 16 sierpnia 2016.

[50] Przywołany strój jest określany przez jego projektantów mianem kimona, jednak sam jego krój, sposób prezentacji oraz zastosowane uproszczenia bezpośrednio nawiązują do projektów yukat.

[51] M. Minami, Denim Kimono by DANAD Hishiya Calen Blosso, http://en.fashion-headline.com/article/2013/05/08/871.html, 17 sierpnia 2016.

[52] Zob. The Kimono Inspiration…op.cit.

[53] Zob. Ruddick Graham, Rise of the kimono… op.cit.