Zwrócony w przyszłość.

O meandrach kafkowskiego czasu

Recenzja książki: R. T. Gray, R. V. Gross, R. J. Goebel, C. Koelb,

Franz Kafka. Encyklopedia, red. Ł. Musiał, tłum. J. Kozak, Warszawa 2017

Magdalena Brodacka

(Uniwersytet Jagielloński)

Pod koniec 2017 roku nakładem Państwowego Instytutu Wydawniczego ukazała się monumentalna w swej objętości encyklopedia poświęcona postaci Franza Kafki i jego twórczości. Franz Kafka. Encyklopedia jest niezwykle oryginalną propozycją wydawniczą zasilającą już i tak pękające w szwach uniwersum kafkologii. Trudno dziś wyobrazić sobie badacza literatury, kultury bądź filozofa, który choć raz nie odwołałby się do dorobku Kafki. Wokół niemieckojęzycznego pisarza powstała nie tylko osobna gałąź nauki i ciągle żywa legenda, ale może przede wszystkim taki sposób oglądu rzeczywistości, bez którego dzisiejszy świat jawi się jako zupełnie niezrozumiały. Wydaje się, że Kafka raz na zawsze zdefiniował klisze, przez które jego czytelnicy (choć nie tylko) bardziej lub mniej świadomie odczytują zarówno codzienne doświadczenie, jak i sferę Tajemnicy.

Tajemnica to słowo klucz, które otwiera ciągle niekończące się przejścia w labiryncie twórczości Franza Kafki. Tajemnica, w odróżnieniu od zagadki, nigdy nie zostanie rozwiązana i ostatecznie zgłębiona. I może właśnie kategoria pewnej nieskończoności i niewyczerpalności znaczeń opowiadań i miniatur Kafki otwiera potencjał wciąż żywej dyskusji. Wystarczy wspomnieć o naszym rodzimym rynku wydawniczym, na którym w ciągu kilku ostatnich lat ukazał się zbiór Opowieści i przypowieści (PIW 2016), wznowienie Zamku (Lokator 2018) oraz Ameryki – Zaginionego (Lokator 2017); nie należy zapominać o bardziej odległej czasowo, choć genialnej antologii Nienasycenie. Filozofowie o Kafce (red. Ł. Musiał, A. Żychliński, ha!art 2011) oraz o licznych artykułach naukowych, recenzjach a nawet polemikach (jak ta Łukasza Musiała z Agatą Bielik-Robson na łamach „Tekstów Drugich”[1]). Można powiedzieć, że Kafka jest wiecznie żywy i wiecznie niezrozumiały, niedopowiedziany, ciągle zwrócony w przyszłość, choć tak odległy czasowo.

Czas w dziełach praskiego pisarza jest czasem wiecznego trwania, tzw. nieśmiertelnością melancholijną, o której w kontekście Kafki mówi Marek Bieńczyk[2]. W jednym z opowiadań o tytule Myśliwy Grakchus tytułowy bohater nie może w pełni umrzeć, bo choć teoretycznie jego śmierć się dokonała, on ciągle pozostaje w świecie żywych. Jest na wpół widmem, na wpół człowiekiem.

Niektórzy krytycy postrzegają to opowiadanie jako autobiograficzne […] dlatego że po włosku gracchio znaczy »kawka, podobnie jak czeskie kavka, co zrównuje myśliwego Grakchusa z pisarzem Kafką. […] Nowsza krytyka interpretuje zaś Grakchusa jako symbol Kafkowskiego tekstu, nieczytelnego, lecz często interpretowanego (s. 201-202).

Franz Kafka. Encyklopedia jest dziełem, które z jednej strony nieustannie podkreśla atemporalność tekstów Kafki, a z drugiej próbuje umieścić je w szczelnych ramach czasowych, zachowując przy tym niezwykłą dbałość o chronologię ­– począwszy od datowania dzieł, etapów wprowadzania do nich zmian, usytuowaniach ich w kontekście ówczesnych prądów myślowych, na niezwykle drobiazgowym odtworzeniu biografii pisarza skończywszy. Te dwa skrajne bieguny – osobna czasoprzestrzeń kafkologii i nadanie jej charakteru encyklopedii – mogą budzić pewną dezorientację odbiorcy i jednocześnie otwierać na zupełnie nowe rozpoznania i nieznane dotąd kierunki badań.

Czterech autorów Encyklopedii – Richard T. Gray, Ruth V. Gross, Rolf J. Goebel oraz Clayton Koelb[3] – poświęciło lata swojej pracy badawczej jednemu autorowi, którego dzieła definiowane są jako nieczytelne. Celem obszernej publikacji jest, jak się wydaje, uczynienie z nieprzejrzystych tekstów Kafki lektury możliwie jak najbardziej zrozumiałej. Na ponad czterystu stronach Encyklopedii każdy czytelnik z pewnością znajdzie taki nurt interpretacyjny czy kontekst biograficzny, który wpisze się w jego osobiste odczytania dzieł Franza Kafki. Błędne jest jednak myślenie, że sięgając po Franz Kafka. Encyklopedia, odbiorca dostanie spójną i jednolitą narrację o życiu i twórczości pisarza. Tak jak nieprzejrzyste, niepoukładane i fragmentaryczne były teksty Kafki (których dzisiejszą formę i redakcję zawdzięczamy głównie ingerencji Maksa Broda), tak samo Encyklopedia rządzi się podobnymi prawami. Kategoria fragmentu wyraźnie dominuje w tej obszernej publikacji.

Fragment wytrąca z linearnej, „wewnętrznej” czasowości Encyklopedii, która miałaby być dziełem skończonym i domkniętym. Owszem, jest projektem skończonym, który nadal pozostaje fragmentem otwartym na nowe rozpoznania. Kafkowska Encyklopedia przyjmuje porządek alfabetycznego wykazu haseł, które najogólniej można podzielić na następujące kategorie: utwory Kafki i ich kolejne edycje; postaci bliskie dla pisarza oraz te, które były znamiennego dla jego epoki i rozwoju intelektualnego; miejsca, w których Kafka bywał i pisał. Podstawowe pytanie, które jawi się na horyzoncie kafkologii, brzmi: jak uporządkować chaos tej fragmentarycznej twórczości? Czy na pewno należy podporządkować go systemowi pojęć i haseł encyklopedycznych? Również i te pytania, jak to w przypadku Kafki, pozostają bez jednoznacznej odpowiedzi.

Usystematyzowany leksykon wiedzy o życiu i dorobku artystycznym pisarza z pewnością stanowi dla odbiorcy porządną dawkę wiedzy i inspiracji do samodzielnej analizy i badań. Mamy bowiem do czynienia ze zwięzłymi streszczeniami wszystkich dzieł Kafki: powieści, opowiadań, miniatur, aforyzmów, listów a nawet dokumentacji urzędowej. Dostajemy również listę nazwisk i krótkie życiorysy rodziny Kafki, jego przyjaciół, kochanek, mistrzów czy inspiratorów (w tym wielkich filozofów i pisarzy). Oprócz tego Encyklopedia tworzy swoistą mapę i opis miejsc, w których Kafka żył, odwiedzał lub bywał: począwszy od kolejnych mieszkań, po kawiarnie i miejsca pracy. Odnajdujemy w końcu niemałą listę słów-kluczy i motywów przewodnich, które można wytropić w całej twórczości niemieckojęzycznego pisarza. I tak dowiadujemy się, czym dla Kafki była biurokracja, co to jest ironia i absurd, kim są kolejni bohaterowie i antybohaterowie jego dzieł, czym jest hermeneutyka, a czym aforyzm, jakie znaczenie dla Kafki miały kobiety, a jakie pisarstwo, które utwory napisał pod wpływem choroby i jak rozwija się motyw zwierząt czy orientalizmu w jego twórczości.

Już na podstawie wybranych powyżej przykładów jasno wynika, że się materiał został uporządkowany „metodą fragmentarycznego chaosu”. Streścić w kilku zdaniach filozofię Fryderyka Nietzschego, psychoanalizę czy tradycję żydowską i jej wpływ na życie Kafki to nie lada wyzwanie i uproszczenie zarazem. Wewnętrzne sprzeczności Encyklopedii potęguje fakt, że w znacznej mierze nie można mówić o konkretnej wiedzy na temat twórczości Kafki, bo nadal dominującymi kategoriami opisu są legenda (biografii oraz twórczości) lub przypuszczenia (trudne bądź niemożliwe dzisiaj do zweryfikowania).

Encyklopedia. Franz Kafka po raz pierwszy została wydana w 2005 roku w języku angielskim, ale do czasu wydania polskiego przybyło wiele pozycji bibliograficznych, a nawet nowe tropy odczytań. Stąd też polska redakcja publikacji, której dokonał Łukasz Musiał, a przetłumaczyła Jolanta Kozak, uzupełniona została o fakty i pozycje najnowsze,. Z polskiej perspektywy niezwykle ciekawie jawi się konsekwentne podawanie etymologii tytułów czy imion bohaterów, sięgające źródeł języka niemieckiego, czeskiego czy włoskiego. Może właśnie podczas tej filologicznej pracy odsłania się najwięcej wieloznaczności i sieci powiązań między biografią pisarza a jego twórczością. Można mieć bowiem wątpliwości co do zasadności wielopiętrowych analiz związku Kafki z kobietami, skoro sam pisarz w znacznej mierze nie zachował listów od swoich kochanek (stąd co jakiś czas pojawiają się w Encyklopedii zdania takie jak to: „Felicja była osobą niezbyt skomplikowaną. Chciała wyjść za Kafkę i założyć rodzinę” (s. 76)). Szczegółowej analizie zostały poddane również potencjalne skłonności homoseksualne Kafki połączone z analizą minimalnej obecności perspektywy kobiecej w całej jego twórczości. Obok dyskusji genderowej, feministycznej, postkolonialnej, dyskursu animal studies czy analizy niemal profetycznych zdolności pisarza, pojawiają się spory, czy teksty Kafki są alegoryczne, czy raczej symboliczne oraz co pozostałoby z legendy samego pisarza, gdyby pierwsza redakcja dzieł nie wyszła spod pióra jego przyjaciela, Maksa Broda.

Mamy bowiem do czynienia z okrzepłym kulturowo obrazem samego Kafki, z umiejętnym przetworzeniem jego fragmentarycznego, niedokończonego pisarstwa w metafory rzeczywistości. Strukturalistycznie ujęta forma Encyklopedii, która jest niczym opus magnum w całej kafkowskiej bibliotece, tylko ten obraz wyostrza.

A więc »kafkowskie« to w znacznej mierze wytwór zbiorowej wyobraźni i manipulacji przemysłem kulturowym, w wyniku którego autor wybitnie trudny do zrozumienia w kategoriach literackich zyskuje nowe znaczenie jako nośnik kulturowej autoekspresji, której inaczej zabrakłoby stosownego słownictwa (s. 219).

Franz Kafka. Encyklopedia swoją formą doskonale wpisuje się w przymiotnik „kafkowski” i przyczynia się do jego popularyzacji. Obraz Kafki, który wyłania się z tej publikacji przedstawia pisarza jako jednostkę genialną, która zapowiada bolączki (po)nowoczesności, a z drugiej strony jest całkowicie zakorzeniona w kleszczach teraźniejszości – Pragi początku XX wieku. Wydaje się, że taki rodzaj pisarstwa niesie ze sobą ofiarę z życia samego pisarza – niezdolnego do małżeństwa, uwikłanego w chorobliwą relację z ojcem, dość ponurego i pod koniec życia zniewolonego chorobą.

Jednak to, co najbardziej interesujące, ukryte jest między kolejnymi hasłami. Encyklopedia nie daje całościowego oglądu świata kafkologii, bo takowy jest niemożliwy. Nie daje go również dlatego, że sam Kafka, niczym w soczewce, skupił rozmaite wymiary czasowe i zręcznie nimi żonglował, zacierając granice między mimesis, fantastycznością, tradycją modernistyczną czy światem ponowoczesnym, w którym język nie ma szans oddania oglądu rzeczywistości i w ogóle do tej rzeczywistości nie przystaje. To, na co dziś szczególnie wyczula nas twórczość Franza Kafki, to swoista manifestacja Niesamowitego, czyli niespodziewanego powrotu wypartego, nad którym współczesna kultura przejęła kontrolę. Opowiadania Kafki wytrącają czytelników z modnej dzisiaj strefy komfortu i jednocześnie doskonale wpisują się w modele kolejnych zwrotów w najnowszej humanistyce.

„Moda” na Kafkę trwa nieprzerwanie od lat 40. ubiegłego stulecia i nic nie zapowiada jej kryzysu. Franz Kafka stworzył swoje własne uniwersum zakorzenione w konkretnej czasowości i ciągle się z niej wymykające. Praskiego pisarza można uznać za myśliciela nie tylko swojej epoki, ale również za wieszcza przyszłości, który najpewniej na długie dekady zdefiniował nasze myślenie nie tylko o literaturze, ale może przede wszystkim o człowieku właśnie.

ABSTRAKT

Franz Kafka. Encyklopedia to obszerna publikacja, która w sposób całościowy obejmuje zarówno twórczość i życie praskiego pisarza, jak i kontekst kulturowy i filozoficzny jego czasów. Czytelnik dostaje ułożony w alfabetycznym porządku wykaz haseł, które przybliżają uniwersum myślowe Kafki oraz komentują, często profetyczny wymiar jego dzieł.

SŁOWA KLUCZOWE

Franz Kafka, encyklopedia, filozofia, modernizm

ABSTRACT

A Franz Kafka Encyclopedia is a comprehensive publication which presents work and life of the Prague writer, as well as the cultural and philosophical context of his times. The reader gets a list of entries arranged in alphabetical order, which depict the Kafka's thought universe and comment the prophetic dimension of his works.

KEY WORDS

Franz Kafka, encyclopedia, philosophy, modernist literature