Kryzysowość

Zdaniem Zygmunta Baumana, kryzys ujawnia siłę społeczeństwa konsumpcyjnego^[1]. Presja nałożona na ludzkość prowadzi do wysokiego lęku i agresji w wyniku braku narzędzi do sprostania nowym standardom życia. Ułomność funkcjonowania w nowej rzeczywistości staje się czynnikiem wykluczenia społecznego. Czy kryzys pandemii COVID-19 ujawnił siłę społeczeństwa konsumpcyjnego? Czy presja koronawirusa wzmocniła globalną solidarność? W artykule przyjrzę się temu, jak społeczeństwo definiowało nową rzeczywistość, jak się w niej odnalazło i jakich form oporu potrzebowało, aby zbudować narzędzia do radzenia sobie w takich okolicznościach.

Biorąc pod uwagę zróżnicowanie przyczyn omawianego kryzysu oraz skutków jakie wywołuje, jest on zjawiskiem wielowymiarowym. Słowo „kryzys” należy postrzegać jako zdarzenie nagłe i narastające, wydarzenie mogące naruszyć dotychczasowe funkcjonowanie, np. instytucji^[2]. Choć do wirtualnej rzeczywistości zdążyliśmy przywyknąć jeszcze przed tegoroczną izolacją, kryzys niejako wymusił postęp zwłaszcza z perspektywy nowych technologii^[3]. Pojęcie „kryzys” tłumaczy się jako czas zagrożenia, nieuniknionej zmiany i dezintegracji społecznej, w którym dochodzi do redefinicji struktur społecznych oraz tożsamości. Marta Danecka podkreśla, że zjawisko to pojawia się wówczas, gdy badaną strukturę czeka nieunikniona zmiana^[4]. Sięgając do etymologii, termin „kryzys” pochodzi od greckiego „krino” i oznacza punkt zwrotny, który wymusza określone decyzje i walkę nie tylko ze zjawiskiem zewnętrznym, ale także z samym sobą^[5]. Sam w sobie nie ma być w pełni określeniem pejoratywnym. Mimo, iż niektóre koncepcje określają go jako wydarzenie hamujące postęp, zgodnie z pragmatycznymi teoriami kryzysu pandemia tworzy wstępny etap nowego ładu, porządku^[6]. Ma więc on potencjał pozytywny, bo twórczy i jest niezbędną fazą rozwoju społecznego^[7]. Warto najpierw odpowiedzieć na poniższe pytania: Pochodną czego jest COVID-19? Czy jego źródeł możemy szukać w błędach systemu społeczno-kulturowego lub w nierównościach ekonomicznych i eksperymentalnym krzyżowaniu gatunków dzikich zwierząt?

Olga Tokarczuk na łamach niemieckiego dziennika „Frankfurter Allgemeine Zeitung“ podzieliła się z czytelnikami następującą refleksją: „Świat przed wirusem nie był normalny. Przygotowujemy się do wielkiej bitwy o nową rzeczywistość, której nie potrafimy sobie nawet wyobrazić, powoli rozumiejąc, że nic już nie będzie takie samo, jak przedtem”^[8]. Polska noblistka zauważyła również, że w obliczu kryzysu każde państwo w Europie zostało zmuszone do podejmowania samodzielnych decyzji, bez pomocy pozostałych krajów członkowskich Unii Europejskiej. Państwa te pozostawione samym sobie, pracowały nad indywidualnymi modelami radzenia sobie z kryzysem, czego konsekwencje widzimy porównując rozwój pandemii w wielu krajach. Kluczowym czynnikiem zjawiska kryzysu społecznego są stosunki międzyludzkie, których mechanizmy mogą być zarówno jego przyczyną jak i skutkiem^[9].

Kiedy mówimy o niebezpieczeństwie płynącym z danego kryzysu, badaniu powinny podlegać przede wszystkim jego największe ofiary. Najbardziej nim dotknięci szukają, jak twierdził Alain Touraine, wsparcia w radykalnych ruchach społecznych^[10]. Powstaje zatem niebezpieczeństwo użycia samego kryzysu jako narzędzia do zwiększenia władzy i mobilizacji sił politycznych^[11]. Szanse na przezwyciężenie go zwiększają wszelkiego rodzaju ruchy społeczne, a także wsparcie specjalistów z wielu dziedzin nauki^[12]. Kryzys przynosi zmiany etyczne i mentalne, np. zwrot ku trosce o czas wolny, przestrzeń domową, zmiany klimatyczne, a także zdrowie. Tak mocne zjawiska siłą rzeczy pozycjonują nas wobec rynku, nowych mediów i systemów gospodarczo-politycznych; pokazują błędy i wady dotychczas działających połączeń. Silne poczucie presji i dyskomfortu przy rosnącej panice społecznej, jaka miała miejsce podczas pierwszego lockdown’u, tworzy narzędzia do wzajemnego oskarżania się o zmieniający się świat. Takie momenty ukazują nie tylko nową perspektywę na rzeczywistość, lecz także rzeczywistość tę diametralnie zmieniają. Trudno bowiem wyobrazić sobie życie bez Internetu i nowych technologii, z których obecności niekiedy nie zdajemy sobie sprawy. Z uwagi na niezliczoną ilość tzw. fake newsów oraz łatwość w manipulowaniu treściami publikowanymi w sieci, świat wirtualny może być generatorem lęku, źródłem niepewności i wciąż enigmatycznych rozwiązań. Infodemia (ang. infodemic) to inaczej „epidemia informacji”, która podobnie do COVID-19, wpływa destrukcyjnie na realne postrzeganie świata i umiejętność odróżniania prawdy od fałszu. W dobie kryzysu rozprzestrzenia się ona tak szybko jak sam koronawirus. Nie dziwi zatem rosnący lęk przed kłamstwem w czasie, w którym łatwo lekceważyć nawet fakty^[13]. Z drugiej zaś strony, mniej ufna postawa może być wynikiem pokładania dużej wiary w postęp i rozwijania się wirtualnej praktyki życia codziennego. Aktywne i samodzielne uczenie się technik tzw. machine learning coraz bardziej zbliża sztuczną inteligencję do umysłów ludzkich tzw. artificial intelligence, a tym samym, nas do nich. Właściwie nie sposób nie utożsamiać gatunku ludzkiego z macierzą kodów oraz algorytmów. Dzięki współczesnej medycynie montujemy je nawet w naszych ciałach. Nie chodzi już tylko o nas – twórców i twórczynie, o celebrowanie nowatorskich pomysłów, lecz o refleksję nad strukturami jakimi są technologia, kultura oraz biologia w kontekście wspólnoty.

Teoria aktora-sieci (ANT)

Zdaniem Latour „badanie tego, co społeczne oznacza zbadanie wszystkich materialnych form tego, czym jesteśmy i co nas urzeczywistnia”^[14]. Z perspektywy teorii aktora-sieci nieludzki komponent naszej rzeczywistości powinniśmy traktować nader poważnie i rozliczać go z praktyk tak samo, jak aktorów rzeczywistych. Chcąc badać społeczeństwo i spojrzeć na całokształt praktyk należy urzeczywistnić i traktować nas samych jako sploty tego, co zwykliśmy nazywać naturą, kulturą i technologią, zaś sieci internetowe odbierać jako część tkanki rzeczywistości, sprzymierzeńca. Jesteśmy dziś usieciowieni, a pandemia COVID-19 spotęgowała warstwę wiązań. Przyszedł czas, aby spojrzeć na nią w konteście technologii i społeczeństwa, jako całości. Ważne jest więc, aby w badaniu definiować pojęcia: humans i non-humans actors, jako bohaterów jednej kategorii i nie faworyzować żadnej z obserwacji (flat ontology). Aktor mógł być do tej pory w sieci, ale nie był siecią sam w sobie – teoria ANT łamie ten podział^[15]. Teoria ta nie jest społecznie redukcjonistyczna. W tymże rozumieniu choroba nie jest w całości naturalna, ani tylko społeczna, generuje się ona w praktykach; to samo można powiedzieć o technologii^[16]. Internet, wirus, ludzie, urządzenia mobilne – wszystkie te elementy należy potraktować jednakowo. Teoria ANT wyzwala z chęci uporządkowania nieistniejących norm jednej rzeczywistości. Odchodzi się od ambicji wyjaśniania zjawisk społecznych.

Teorię aktora-sieci wykorzystała m.in. Dominika Polkowska do analizy firmy Uber, jako sieci socjo-technicznej. W swojej publikacji Uber jako socjo-techniczna sieć. Zastosowanie teorii aktora-sieci do analizy pracy platformowej, badaczka ta twierdzi, że technologia stabilizuje nasze działania społeczne, a nie odwrotnie^[17]. Technologia tworzy przestrzeń do realizowania tego, co społeczne w sposób solidny i stateczny. Z uwagi na globalny charakter oraz szeroki zasięg nie można odmówić jej „technologii” nieprzewidywalności i nadwyżki w postaci zwielokrotnienia narzędzi sygnalizowania i komunikacji. Niezwykle ważna w tym przypadku jest czujność nad tym, aby instrumenty te nie wychodziły poza etyczną funkcjonalność narzędzi społecznych. Kombinacja nowych możliwości jest efektem postępu, a rzeczywistość wirtualna aktorem. Przyjmuje się, iż owa rzeczywistość jest kolejną rzeczywistością nałożoną na historię ludzkości. W rezultacie wszystkie nasze czyny realizują zarówno podmiotowość społeczną, jak również podmiotowość technologii. Innymi słowy, technologia jest realna sama w sobie. Przykładem może być izolacja, która pozbawiając ludzi bezpośredniego kontaktu, zainspirowała społeczeństwa, do sięgnięcia po komunikatory internetowe.

W dzisiejszym świecie spotykamy się w Internecie, rozmawiamy za jego pośrednictwem, jesteśmy wirtualni i w takiej formie stajemy się fizyczni – udowadniamy się w nim. Sieć stała się olbrzymią platformą wizyt, miejscem i narzędziem, rozmową i obrazem, głosem i czasem. Jak pisała Ewa Bińczyk: „sieć jest serią translacji, a te właśnie są ciągłym wytwarzaniem hybrydycznych sieci”^[18]. W optyce tej wyróżniamy sieć, na którą składają się niezliczone translacje, czyli efekty połączeń i praktyki poznawcze. Solidność i trwałość sieci zależą m.in. od mobilizacji sprzymierzeńców, a także interesów wszystkich aktorów. Najtrwalsze formy powiązań zamykają się w tzw. czarnych skrzynkach, które w przeciwieństwie do teorii ANT charakteryzuje pewna specyficzna stałość^[19]. Stanowią one jedność splecionych i stabilnych wiązań, w których tworzenie zaangażowani są aktorzy.

W momencie ustabilizowania danego wiązania aktorzy ci stają się jednym aktorem – „skrzynką”. Ich stałość jest definiowana przez to, jakie konsekwencje może przynieść ich rozwiązanie lub jak skomplikowany może być ich demontaż^[20]. W niniejszym artykule „czarną skrzynką” będą urządzenia umożliwiające komunikowanie się przez Internet i zwiększające mobilność społeczną. „Czarne skrzynki” wykorzystują siłę zbiorowości, co sprawia, że codzienność każdej jednostki jest globalną ekspozycją społeczną. W celu zbadania powyższego kontekstu należy zrównać wszystkich aktorów z pełną świadomością, że nigdy nie przeanalizuje się ich wszystkich. Jak pisał John Law: „musimy zadecydować, które aspekty są najważniejsze dla naszego badania i dokładnie je określić”^[21]. Rzeczywistości jest wiele i wielość ta ma umożliwić dokonywanie zmian w logice myślenia o świecie. Chcąc precyzyjnie opisać zjawisko uspołeczniania w trakcie kryzysu społecznego, należy wymienić składniki analizy, jakimi są: ludzie (społeczeństwo), instytucje (rząd, polityka, kościół), wirus (SARS-CoV-2), technologia (Internet), komunikatory (komputery, telefony etc.), legitymowana społecznie debata publiczna (media).

Opór przeciwko kryzysowi

Refleksyjność podmiotu podejmującego działanie i zdolnego do tworzenia własnej nonkonformistycznej strategii transgresji pozwala dostrzec twórczy element pandemii. Połączenia są w tym przypadku performatywne, ale czy dane sieci niosą z sobą konsekwencje także w wymiarze społecznym^[22]? Zróżnicowane praktyki oporu są efektem kryzysu. Wirus testuje i eksploatuje złożonego żywiciela, jakim jest biosfera. Jest prosty, choć powstały na bazie zniekształceń i strukturalnych patologii, czego przykładem są m.in. zaniedbane i zanieczyszczone środowisko naturalne, eksperymentalne krzyżowanie gatunków dzikich zwierząt, a także złe warunki życia. Jaki przykład daje nam w tym wszystkim system rządów? Czy w kryzysie pandemicznym sprawiedliwą tkankę społeczną może wywalczyć solidarność społeczna? Czy tylko ona? Warto zwrócić uwagę na fakt, że w pandemii do bycia ekspertami w sprawie SARS-CoV-2 oraz wywoływanej przez niego choroby COVID-19 pretendują nie tylko wyspecjalizowani w tej dziedzinie lekarze i wirusolodzy. Na ten temat wypowiadają się m.in. politycy, znajomi, rodzice, lekarze, użytkownicy forów internetowych, a także stronnicze media w Polsce. Analizie poznawczej tejże sytuacji społecznej towarzyszy relatywizm oceny zjawisk, co sprawia, że współpraca w radzeniu sobie z nią staje się utrudniona. Poczucie bezpieczeństwa obywateli państwa zapewnia negatywne traktowanie narracji władzy i systemu. Zaufanie do rządzących maleje, lecz strategia ta w pewnym sensie solidaryzuje społeczeństwo w zakresie radzenia sobie, współdziałania i współkontestowania. Politycy przedstawiają ryzyko zarażenia się SARS-CoV-2 i kontrolują statystyki choroby COVID-19, po czym dyktują obywatelom obostrzenia bez względu na uwagi specjalistów tj. lekarzy i tzw. essential workers. Obostrzenia te nierzadko mijają się z sensem ich wprowadzania. Wraz z nimi rośnie lęk społeczny, który wywodzi się z chęci dominacji i kontroli (lęk paniczny), niewynikający bezpośrednio z rzeczywistych zagrożeń związanych z potencjalną chorobą. Skonsternowane dezinformacją społeczeństwo uodparnia się jednocześnie na prawdę i fałsz.

Sztuka jako hologram oporu

W koncepcji metapolityki estetycznej Jacques’a Rancière’a, sztuka i polityka przecinają się we wspólnej misji rekonfiguracji obszarów, w sposobach percepcji i przekształcaniu publicznej przestrzeni społeczeństwa w określony sposób^[23]. Zdaniem tegoż filozofa „napięcie między tymi dwiema politykami zagraża estetycznemu porządkowi sztuki, ale to właśnie ono umożliwia również jego funkcjonowanie^”[24]. Zgodnie z powyższą koncepcją działanie w przestrzeni to kwestia estetyczna, co z natury czyni sztukę polityczną. Innymi słowy, działanie polityczne jest również sztuką, zatem nie ma znaczenia czy elementem badania jest wystawa sztuki, czy jeden z protestów mających miejsce podczas lockdown’u. Granica ta zaciera się tym bardziej, że sama wystawa zawiera w sobie dokumentację protestów odbywających się podczas izolacji, np. „Czarny protest” lub protest przeciwko wyborom korespondencyjnym na prezydenta Polski. Sztuka, która emanuje kontestacją wirtualnie jest nakładką tj. hologramem znanych już dotychczas praktyk. Należy mieć na uwadze, że termin „hologram” nie nawiązuje do ulotności, ani słabości. Jest on inną formą obecności, towarzyszącej społeczeństwu w percepcji i praktykowaniu codzienności^[25].

12 kwietnia 2020 r. galeria Arsenał w Białymstoku otworzyła wirtualną wystawę Solidarność i sprawstwo^[26]. Projekt ten jest zapisem rozmów artystów na temat solidarności, czyli wspólnoty działania w dobie kryzysu. W dzień otwarcia wystawy pandemiczne obostrzenia doprowadziły m.in. do zamknięcia powyższej instytucji. Niemniej wystawa ta jest przeglądem wielu zaangażowanych działań i reakcji społecznych artystów z Polski i innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej (Białorusi, Ukrainy, terenów byłej Czechosłowacji) na zachodzące zmiany. Jej głównym zamysłem było zainspirowanie widzów praktyką solidarnej postawy i wiary w sprawczość jednostkowych gestów i działań. Myśl przewodnia projektu została zaczerpnięta z tezy Rebecci Solnit na temat kryzysu, jako momentu wzajemnej empatii i szczególnej solidarności międzyludzkiej: „moment katastrofy często, choć na krótką chwilę, wydobywa z nas to, co najlepsze, (…) w takich godzinach i dniach wiele i wielu z nas może naprawdę zakosztować poczucia wspólnoty, celowości i mocy”^[27]. Postawy sprawcze i solidarne, na które artyści ci zwracają uwagę są przekrojem praktyk całego społeczeństwa. Działania artystyczne wykorzystały alternatywne techniki i prowizoryczne rozwiązania umożliwiające komunikację z widzem wirtualnym. W niniejszym artykule wystawa ta zostanie potraktowana jako case study całej rzeczywistości lockdown’u oraz skrystalizowaną referencję głosu społeczeństwa, bez względu na artystyczny wymiar. Sztuka będzie miejscem oddania głosu i deklaracją stanowiska sprzeciwu, który był manifestacją wykraczającą poza zamkniętą formę. Ma to szczególne znaczenie w kontakście izolacji, podczas której większość ludzi komunikuje się głównie za pomocą Internetu. W dzisiejszej rzeczywistości zaciśniętą pięść oporu podnosimy na wiele sposobów, których wcześniej nie znaliśmy. Agorą lockdown’u stał się balkon, ogród lub ekran urządzeń mobilnych. Miejca te mogą stanowić również przestrzeń wystawienniczą, galerię sztuki, miejsce spotkań, arenę sporów i mównicę. Wystawa jako antyprogram, jest manifestem racji, doświadczeń i udokumentowanych działań. Wspomniani artyści zabierają głos w przestrzeni internetowej z miejsca instytucji kultury. Idzie za tym także absorpcja przedmiotu badania, żywy materiał, czyli materiały dokumentujące protesty, które z uwagi na izolację nie mogły zostać zauważone w inny sposób, jak poprzez upublicznienie ich w sieci.

Wśród prac wspomnianej wystawy Solidarność i sprawstwo znajdował się Wielogłos Diany Lelonek i Edki Jarząb^[28]. Jest to utwór skomponowany z wielu głosów uczestników ulicznego „Czarnego protestu”. Obostrzenia w trakcie pandemii uniemożliwiły organizację głośnego protestu przeciwko zaostrzeniu ustawy antyaborcyjnej. Opustoszałe ulice zostały wykluczone z miejsc w przeszłości realizowanych działań. Społeczeństwo zostało postawione przed koniecznością znalezienia innego rozwiązania. W przypadku „Czarnego protestu” nową formą działania było nagranie dźwięków buntu i syntetyczne zmontowanie go w formie dźwięków wydawanych przez tłumy protestujących. Protest ten ukazał się w edycjach samochodowej i rowerowej, a także edycję stania w kolejce do placówek publicznych, w której protestujący jeździli ulicą z naklejonymi transparentami od środka. Wówczas były one nie tylko protestem przeciwko ustawie, ale też przeciwko obostrzeniom.

Kolejną pracą wartą odnotowania jest tekst Zakurzone hasło białoruskiego artysty Sergeta Sabohina, którego bohaterem jest zwisający z balkonu dywan z napisem Hell is other people^[29]. Jest to przykład balkonu jako przestrzeni wystawienniczej, czyli galerii sztuki. Balkon łączy w sobie reprezentacyjną funkcję galerii, a także strategiczną funkcję ulicy, jako miejsca protestu. Poza tym, balkony stały się dla wielu osób miejscem rozmów i spotkań z sąsiadami, a także bezpiecznymi oazami, które wydają się chronić przed zarażeniem się wirusem. W sieci łatwo znaleźć zdjęcia ludzi mieszkających na pierwszych piętrach budynków, którzy w obawie przed chorobą „wyprowadzają zwierzęta na spacer” opuszczając je na smyczy.

Rząd Białorusi jako jedyny zlekceważył zagrożenia związane z koronawirusem: „Powodem tak obranej taktyki jest ekonomia. Białorusi nie stać na szeroko zakrojone pakiety antykryzysowe. Prezydent Łukaszenka obawia się, że ograniczenie produkcji – a na Białorusi dominuje sektor państwowy – przyczyniłoby się do ruiny gospodarki^[30]”. Sabohin pragnie zredefiniować stare hasła i zmienić postrzeganie świata tak, aby zmiany i kryzys uczyniły świat lepszym i bardziej wspólnotowym. Widoczność jest wymogiem, jednak lekceważenie tego, czego nie widać, jest błędem, dowodem tego staje się wciąż rosnąca mobilność. Skala problemu jest ogromna, wirus zaś niedostrzegalny, zasięg sieci coraz szerszy, a jej sygnał niewidoczny. Tylko dlaczego mobilność, a nie medycyna miałaby nas o tym przekonać?

Z kolei Arek Pasożyt przedstawia pracę Obrazy strajkujące^[31]. Sprzeciwiał się on planowi korespondencyjnego przeprowadzenia wyborów na prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. W kontekście omawianej w artykule teorii ANT jest on tak samo antyprogramem, lecz w tym przypadku na przykładzie rządu. Lekceważąc ryzyko związane z SARS-CoV-2, wybory miały według rządzących „swoje pięć minut” z uwagi na wysokie w tym czasie poparcie Polaków partii rządzącej. Mogło to przynieść jej wygraną a tym samym przedłużyć jej rządy w kolejnej kadencji. Jaki zatem władza daje obywatelom przykład skoro w tym samym czasie zakazuje się bliskiego kontaktu z rodziną i możliwości przemieszczania się^[32]? Był to nie tylko antyprogram dla koronawirusa, lecz również dla opozycji. Ponadto, decyzja rządu była jednym z dowodów bezrefleksyjności podejmowanych przez polityków działań, a także lekceważenia rzetelnych informacji udzielanych przez specjalistów z zakresu medycyny i wirusologii. Projekt Arka Pasożyta przedstawia proces żerowania pasożyta na innym organizmie żywym na przykładzie polityki, która w podobny sposób wyniszcza społeczeństwo. W mniejszym lub większym stopniu pasożyt ten, zaburza normalny przebieg procesów życiowych karmiciela, nie doprowadzając go jednak do zagłady^[33]. Może być prosty, ponieważ eksploatuje złożonego żywiciela^[34].

Inny artysta Paweł Żukowski wykorzystał tradycyjne narzędzie protestów, czyli transparenty^[35]. W swoim projekcie noszącym krzepiącą nazwę Damy radę, rozdał kilkadziesiąt transparentów, które zostały następnie rozwieszone na szybach okien mieszkań lub na balkonach. W ten sposób artysta wzbudził w odbiorcach poczucie solidarności, gdyż transparenty te przerodziły się w szerszą akcję społeczną. Znalazły się na nich takie hasła jak: Damy radę, Przełóżmy wybory, #strajkkobiet oraz Chcemy testów. Żukowski wykorzystał strategię dedykowaną w przeszłości miejscom, które w dobie pandemii stały się niedostępne. Poczucie wzajemnej solidarności rozbudziło więc to, co znane i rozumiane tj. transparenty, a także to, czego brakuje, czyli kontakt międzyludzki.

Artystka Juliana Höschlová reprezentuje zaś osobiste doświadczenie kryzysu. Jej praca Wewnętrzne części cechrelacjonuje okres trwania kwarantanny w sytuacji samotności^[36]. Artystka przechodziła wykańczający okres rozstania się z bliską osobą, a sztuka była dla niej aktem solidarności z własną podmiotowością.

Poza protestem sieciowy wymiar zyskał również performance. Sieciowy wymiar przybrała także sztuka performance’u Poza ciałem, której zapis wideo został utworzony przez Shukhliada i Photinus school^[37]. Praca ta porusza problemy, z jakimi podczas pandemii musiały się mierzyć placówki dydaktyczne i akademie. Stanowi ona zapis spotkania studentów i wykładowców w specjalnie do tego utworzonej przestrzeni wirtualnej. Projekt ten w sposób niebanalny i bardzo ambitny metaforyzuje dzisiejsze ucieleśnianie ciał w wirtualnych splotach, dzięki którym jednostki wytwarzają to, co społeczne, czyli postać kolektywną. Funkcjonuje on dzięki specjalnemu algorytmowi, dzięki któremu aktorzy tworzą własne reprezentacje w środowisku sieciowym. Wizualizacja odkształca formy i zniekształca myśli, kierując uwagę tam, gdzie w tradycyjnym przebiegu obserwacji by nie padła.

Nie tylko wspomniany wyżej balkon stał się agorą lockdown’u, był nią także ogród. „Ptaki nie mają jeszcze wykształconej ewolucyjnie odpowiedzi na tego typu zagrożenie” - pisała Adelina Cimochowicz w ramach projektu Naga Ja Gaja^[38]. Cimochowicz prezentuje kilka zdjęć makro z własnych upraw ekologicznych. Artystka podkreśla, że osoby mieszkające w domach z ogrodem są podczas izolacji na uprzywilejowanej pozycji. Zarówno ptaki, jak i ludzie nie dostali odpowiedzi na to, jak radzić sobie w czasie kryzysu. Natomiast każda dodatkowa przestrzeń performatywna, np. balkon lub ogród zwiększa w tym trudnym okresie komfort i łagodzi trud przebywania w „zamknięciu”.

Motyw ogrodu powtórzył się także w pracy w formie wideo pt. Samosprawczość Jaśminy Wójcik i Jakuba Wróblewskiego^[39]. Przedstawia ona moment podjęcia decyzji bohaterów w sprawie przeprowadzki do domu rodziców znajdującego się na przedmieściach. Nowe życie w małej miejscowości, przekształcenie działki rekreacyjnej w użytkową przestrzeń, ogród permakulturowy i wypracowanie relacji międzypokoleniowych, to tylko niektóre z wyzwań, jakie autorka stawia samowystarczalnym jednostkom^[40].

Praca Daniela Kotowskiego Czytam na głos przedstawia perspektywę świata odartą z uprzednio przyjętych norm^[41]. Lockdown spowodował zamknięcie społecznie i odejście od długo rzeźbionych kanonów i konwencji. „Normalizacja życia jest problemem, większość normalnych nie akceptuje mojej normalności”^[42]- pisze Kotowski. Wirus kompresuje środowisko naturalne do jego internetowej części, usuwając przy tym niektóre nierówności społeczne. W sieci każdy głos jest takim samm, egalitarnym kodem. Jej użytkownik nie jest „nienormalny” przez to, że nie widzi, nie słyszy lub porusza się na wózku. Na równi z innymi posiada on dostęp do internetowych zasobów. Wirtualna rzeczywistość traktuje każdego w ten sam sposób, pod warunkiem, że ma się do niej dostęp.

Uliczne zgromadzenia są jedną ze strategii realizowania działań społecznych, obywatelskich i antysystemowych. Ich możliwości zostały jednak stłumione zarówno przez pandemię, polityków zarządzających obostrzeniami, a także przez nasze indywidualne przykłady ograniczeń. W momencie powolnego znoszenia obostrzeń, choć niesie to za sobą ryzyko, uliczny protest niezłomnie „wraca do gry”. Przykładami zgromadzeń, które odbyły się w Polsce w trakcie pandermii są: „Czarny protest”, „#DontCallMeMurzyn”, a także protesty i demonstracje przeciw uchwałom anty-LGBT+.

Zakończenie

Hasła z wystawy, teksty z ulicy, działania wirtualne i rzeczywiste zderzają się, a wszystkie wydarzenia korespondują ze sobą. Zgodnie z teorią Rancière’a, uprawniają one do mówienia o rzeczywistości jako o estetyce politycznej pandemii^[43]. Sztuka daje wyraz bolączkom społecznym, tworzy hologramy oporu i przedstawia stłumioną chorobę, której początkiem była gra polityczna. Do Internetu dostały się obrazy z ulicy, a na ulicę obrazy wirtualne. Gdyby nie izolacja, Obrazy strajkujące Arka Pasożyta prawdopodobnie nie zostałyby zaprezentowane na wirtualnej wystawie Solidarność i sprawstwo. Najprawdopodobniej forma ta miała większy zasięg, niż miałyby potencjalne spacery z tablicami po ulicach miast w połączeniu z wystawą stacjonarną. Gdyby nie pandemia koronawirusa, artyści nie wykorzystaliby tematu wirusa do pokazania społecznego deficytu opieki socjalnej i społecznej, a także braku troski o obywateli ze strony rządu. Gdyby nie lockdown, prawdopodobnie nie powstałyby nowe przestrzenie balkonowe i ogrodowe jako przestrzenie sztuki udostępniane w sieci. Dziś wszystko jest siecią, np. balkon, który stał się bohaterem udostępnianych zdjęć i setek filmów. Dzięki nowym technologiom wirus przeniósł się do Internetu łącznie z protestami przeciwko niemu samemu i oporem przeciwko polityce pandemii.

Z początku można odnieść wrażenie, że świat pogrążony w pandemii jest zupełnie inny niż ten, który znaliśmy. Jednak w rzeczywistości, w optyce flat ontology okazuje się, że niewiele się zmieniło w temacie jednostek angażujących się w kolektyw twórczy i społeczny – społecznie twórczy. Nie licząc nowych technik i postępowej kosmetyki życia, w świecie nowych technologii, uspołecznianie przebiega stosunkowo stabilnie. To, co wymaga czujności to nowi aktorzy za pośrednictwem, których ma to miejsce. Mieszczące wszystko „czarne skrzynki” splatają społecznych wirusologów tj. lud, władzę, medycynę, to, co społeczne, to jak społeczne i to kiedy społecznym się staje. Zasada uspołeczniania pozostaje aktualna, choć społeczeństwo na nowo składa bliskość, utrwalając ją również poza wymiarem fizycznym. Miernikiem bliskości i komfortu poznawczego jest wirtualne zrozumienie i poznanie sytuacji, dowiadywanie się o niej poprzez czytanie, oglądanie wideo, słuchanie rozmów i podcastów, zamiast gromadzenia się. Koronawirus jedynie podkreślił to jak bardzo takie praktyki są potrzebne, zwłaszcza w tak trudnym czasie. Ilość demonstracji i form sprzeciwu rośnie proporcjonalnie do ilości obostrzeń. Wirus jest aktywnym uczestnikiem protestów, a w nim jednostki „zarażają się” solidarnością. Uaktywnił on działania w nas samych, uczestnikach pandemii, odbiorcach wystawy Solidarność i sprawstwo. Pojęcia działań i interakcji zostały zredefiniowane, nabrały nowych, choć w rzeczywistości niewiele różniących się od tych pierwotnych znaczeń, np. „spotkanie” w przestrzeni internetowej^[44]. Mimo zauważalnych zmian można odnieść wrażenie, że ludzie „znajdą się wszędzie”. Niemniej należy zauważyć, że tytuł omawianej wystawy w Galerii Arsenał to wciąż brakujące elementy rzeczywistości obywatelskiej. Nadal brakuje solidarności i sprawstwa w wielu aspektach życia społecznego, a najbardziej wymagającą zdaje się być relacja obywatel-rząd. Mimo największych starań to nie wirus, a infodemia i brak dobrej, stałej komunikacji okazały się być największymi trudnościami w budowaniu społeczeństwa obywatelskiego.

Bibliografia

Augustine R. N., Managing the Crisis You Tried to Prevent, “Harvard Business Review” 1995, t. 73 nr 6, s. 147-158.

Bieniek B., Między prawdą a fake news’em. Dezinformacja w czasie pandemii koronawirusa, w: Państwo i prawo w czasach COVID – 19, red. K. Stępniak, Warszawa 2020, s. 433-457.

Bińczyk E., Antyesencjalizm i relacjonizm w programie badawczym Bruno Latoura, „Er (r) go. Teoria-Literatura-Kultura” 2005, nr 10, s. 91-102.

Combes C., Ekologia i ewolucja pasożytnictwa. Długotrwałe wzajemne oddziaływania, przeł. T. Pojmańska, B. Grabda-Kazubska, Warszawa 1999.

Danecka M., Nierówności, wykluczenia, patologie. Socjologia zaangażowana wobec kryzysu społecznego, „Civitas. Studia z filozofii polityki” 2018, nr 22, s. 249-264.

Dobry M., Socjologia kryzysów politycznych, przeł. K. Wakar, Warszawa 1995.

Grosse T. G., Kryzys w strefie euro, w: Oblicza kryzysu: analiza zarządzania kryzysowego z perspektywy ekonomicznej i politycznej, red. M. Cichocki, T. G. Grosse, Warszawa 2016, s. 11-57.

Iwasiński Ł., Społeczeństwo konsumpcyjne w ujęciu Zygmunta Baumana, „Kultura i Społeczeństwo” 2015, nr 59(4), s. 3-23.

Koczanowicz L., Magiczna moc sztuki. Podmiot, sfera publiczna emancypacja, „Teksty Drugie” 2008, nr 4, s. 185-199.

Latour B., Science in Action: How to Follow Scientists and Engineers Through Society, Cambridge 1987.

Law J., Singleton V., ANT, multiplicity and policy, “Critical policy studies” 2014, t. 8, nr 4, s. 1-18.

Law J., Williams K., A State of Unlearning? Government as experiment, “Cresc Working Paper” 2014, s. 2-28.

Michajłow W., Biologia pasożytniczych euglenoidina, Warszawa 1978.

Polkowska D., Uber jako socjo-techniczna sieć. Zastosowanie teorii aktora-sieci do analizy pracy platformowej, „Studia Socjologiczne” 2019, nr 235(4), s. 245-272.

Rancière J., Estetyka jako polityka, przeł. J. Kutyła, P. Mościcki, Warszawa 2007.

Rancière J., O sztukach mechanicznych oraz estetycznym i naukowym awansie anonimowych jednostek, „Panoptikum” 2008, (7), s. 15-21.

Słownik wyrazów obcych PWN, red. J. Tokarski, Warszawa 1980.

Solnit R., Nadzieja w mroku. Nieznane opowieści, niebywałe możliwości, przeł. A. Dzieżgowska, S. Królak, Kraków 2019.

Szuba B., Kryterium środowiskowego kształtowania przestrzeni w procesie rewitalizacji miast, „Problemy Rozwoju Miast” 2014, nr 4, s. 41-48.

Touraine A., Po kryzysie, przeł. M. Frybes, Warszawa 2012.

Zinkin L., The hologram as a model for analytical psychology, “The Journal of Analytical Psychology” (1987), nr 32(1), s. 1–21.

Źródła internetowe:

Jetzt kommen neue Zeiten!, w: Frankfurter Allgemeine, https://www.faz.net/aktuell/feuilleton/buecher/autoren/reihe-mein-fenster-zur-welt-jetzt-kommen-neue-zeiten-16703455.html, 13 grudnia 2021.

Kucharczyk M., Dlaczego Białoruś lekceważy koronawirusa?, w: Euractiv.pl, https://www.euractiv.pl/section/polityka-zagraniczna-ue/news/dlaczego-bialorus-lekcewazy-koronawirusa/, 13 grudnia 2021.

Law J., Actor Network Theory and Material semiotics, w: Heterogeneities, http://www.heterogeneities.net/publications/Law2007ANTandMaterialSemiotics.pdf, 13 grudnia 2021.

Manifest pasożytnictwa, https://parasite.pl/pl/manifest-pasozytnictwa/, 13 grudnia 2021.

Morawski F., Zakaz przemieszczania się w związku z pandemią COVID-19 w świetle konstytucyjnego prawa do poruszania się, w: OpenLex, https://sip.lex.pl/komentarze-i-publikacje/artykuly/zakaz-przemieszczania-sie-w-zwiazku-z-pandemia-covid-19-w-swietle-151369413, 21 grudnia 2021.

Olga Tokarczuk o epidemii koronawirusa: A może świat przed wirusem nie był normalny, w: Gazeta.pl,https://kultura.gazeta.pl/kultura/7,173994,25835770,olga-tokarczuk-o-epidemii-koronawirusa-swiat-przed-wirusem.html, 13 grudnia 2021.

Olga Tokarczuk: Szykujemy się do bitwy o nową rzeczywistość, w: Tu Wrocław,https://www.tuwroclaw.com/wiadomosci,olga-tokarczuk-szykujemy-sie-do-bitwy-o-nowa-rzeczywistosc,wia5-3267-54210.html, 13 grudnia 2021.

Wystawa Solidarność i sprawstwo, https://solidarityandagency.online/, 13 grudnia 2021.

Abstrakt

Pod koniec marca 2020 r. z powodu agresywnie rozprzestrzeniającej się pandemii koronawirusa wprowadzony został zakaz przemieszczania się. Było to jedno z pierwszych ograniczeń zastosowanych w walce z wirusem w Polsce. Pandemia COVID-19, to czas presji i przerwanie rozumianej dotychczas codzienności. Eksperci w dziedzinie socjologii kryzysów politycznych takie zjawisko określają mianem kryzysu społecznego^[45]. Wykorzystując teorię aktora-sieci, ANT Bruno Latoura sprawdzę, jak na początku lockdown’u rozwijały się nowe formy oporu i solidarność społeczna. Do poniższej analizy wykorzystam wystawę sztuki Galerii Arsenał z Białegostoku, która powstała na początku pandemii. Z powodu obostrzeń wystawa była dostępna tylko online, a jej wszystkie teksty wykorzystały nowatorskie i alternatywne techniki adaptując dzieło i artystę do nowej rzeczywistości.

Słowa kluczowe

ANT, Latour, COVID-19, sztuka, opór, kryzysowość

Abstract

The Holograms of Resistance

At the end of March 2020, due to the aggressively spreading pandemic, lockdown was implemented. Prohibition of movement was one of the first restrictions used in the fight against the virus in Poland. The COVID-19 pandemic is a time of pressure and the end of a reality as we understood it so far. Experts in the field of sociology and political crises refer to this phenomenon as a social crisis. Using the actor-network theory, ANT by Bruno Latour, I will check how new forms of resistance and social solidarity developed at the beginning of the lockdown. For the following analysis, I will use the art exhibition of the Polish Arsenal Gallery in Białystok, which was created at the beginning of the pandemic. Due to restrictions, the exhibition was only available online, and all its texts used innovative and alternative techniques to adapt the work and the artist to the new unknown reality.

Keywords

ANT, Latour, COVID-19, art, defiance, crisis