Niewinne wiersze dla dzieci czy propaganda od najmłodszych lat

Niewinne wiersze dla dzieci

czy propaganda od najmłodszych lat?

O twórczości Siergieja Michałkowa

Anna Wrońska

Wiersze dla dzieci są – obok bajek – pierwszym gatunkiem literackim, z którym zapoznają się najmłodsi odbiorcy. Stanowią źródło wiedzy o otaczającym świecie oraz źródło komizmu. Są w nich również obecne elementy dydaktyzmu, mające na celu ukształtowanie młodych czytelników. Wychowawcze oddziaływanie poezji tego typu polega na kształtowaniu wyobraźni i uczuć dziecka. Lektura utworów poetyckich niesie za sobą przeżycia estetyczne, które czynią dzieci wrażliwymi na piękno ojczystego języka[1].

Poezja dla dzieci to dziedzina twórczości literackiej charakteryzująca się stosunkowo wyrazistą kategorię adresata, jakim jest dziecko. Od literatury dla dorosłych odróżnia ją kilka cech: funkcja estetyczna ustępuje swe dominujące miejsce funkcji ludycznej, której towarzyszy funkcja dydaktyczna. Wyraźna jest również funkcja fatyczna, polegająca na nawiązaniu i podtrzymaniu kontaktu małego odbiorcy z narratorem. Poezja dla dorosłych utożsamiana jest obecnie niemal wyłącznie z liryką, podczas gdy poezja dla dzieci obejmuje szerszy zakres form. Występują w niej często wierszowane formy epickie z interesującą fabułą lub anegdotą, a także formy paradramatyczne (np. wierszowany dialog)[2]. W poezji dla dzieci cel rozrywkowy jest mocniej wyeksponowany niż w poezji dla dorosłych, co wynika ze związku dzieciństwa z zabawą[3].

W Związku Radzieckim literaturę traktowano jako narzędzie kształtowania zideologizowanej świadomości nowego typu antropologicznego – homo sovieticusa, uznającego nadrzędność i nieomylność partii komunistycznej. Zadaniem utworów literackich było wychowawcze oddziaływanie na najmłodszych czytelników, wpajanie im komunistycznych wartości, norm i zachowań. Na I Wszechzwiązkowej Naradzie poświęconej literaturze dziecięcej ideolodzy partyjni postawili przed tą dziedziną literatury zadanie wychowywania dorastającego pokolenia w duchu komunizmu. Literatura miała prezentować typowe rysy tego, co nowe w życiu narodu radzieckiego[4]. W rzeczywistości radzieckiej ideologia komunistyczna zdominowała nie tylko życie polityczne, ale także instytucje społeczne, media, kulturę i edukację. Została odgórnie narzucona przez rządzącą partię i działała jako środek kontroli społecznej. Jak podaje Andrew Heywood, ideologia jest najczęściej spójnym, uporządkowanym zbiorem idei, stanowiącym podstawę zorganizowanego działania politycznego, którego celem jest zachowanie, przekształcenie lub obalenie aktualnego systemu władzy. Ideologia tworzy obraz świata istniejącego, prezentuje pożądaną wizję przyszłości oraz wyjaśnia sposoby dokonania zmian. Spełnia w ten sposób funkcje krytyczno-wyjaśniające i projektujące. Działa jak spoiwo, zapewniając społeczeństwu jednoczące je zestawy zachowań i wartości[5]. Ideologia stanowi moralne i intelektualne podłoże zbiorowego działania politycznego. W przypadku ZSRR można mówić o totalnym wymiarze ideologii, ponieważ obejmowała ona obraz świata całego radzieckiego społeczeństwa[6].

Wiodącą funkcją oficjalnej literatury radzieckiej był dydaktyzm, oparty na pouczeniach, nakazach, zakazach i przedstawianiu wzorów do naśladowania. Przekaz perswazyjny dokonywał się w dwojaki, typowy dla tego typu literatury, sposób: poprzez zachęcanie do naśladowania pozytywnych wzorców i poprzez negację niewłaściwych wzorców i zjawisk.

Te swoiście pojmowane funkcje dydaktyczne wypełniały między innymi wiersze Siergieja Michałkowa (1913-2009), klasyka radzieckiej literatury dziecięcej. Lista zawodów, w których się realizował, jest bardzo długa. Michałkow był prozaikiem, poetą, baśniopisarzem, dramaturgiem, publicystą, scenarzystą filmowym, tłumaczem (m.in. wierszy Juliana Tuwima), działaczem społecznym oraz autorem hymnów ZSRR i Federacji Rosyjskiej[7].

O popularności i skali oddziaływania utworów Michałkowa na świadomość młodych odbiorców świadczy ogromny łączny nakład jego książek – około 300 milionów egzemplarzy[8]. Władze radzieckie wielokrotnie odznaczały go wysokimi odznaczeniami państwowymi za dokonania literackie[9]. O doskonałej rozpoznawalności i uniwersalności wierszy Michałkowa, które znajdowały odbiorców w różnych grupach wiekowych, świadczy następujący fragment z książeczki poświęconej twórczości poety:

В каком бы уголке Советскго Союза ни жил человек, сколько бы лет ему ни было, будь он маленьким питомцем детского сада или седовласым академиком, если вы назовете ему имя Михалкова, веселая улыбка тотчас же мелькнет на лице вашего собеседника[10].

(W jakimkolwiek zakątku Związku Radzieckiego nie mieszkałby człowiek, ilu lat by nie miał, czy byłby to mały wychowanek przedszkola czy siwowłosy akademik, jeśli wypowiecie przy nim imię Michałkowa, od razu wesoły uśmiech rozbłyśnie na twarzy waszego rozmówcy).

Twórczość pisarska interesowała Michałkowa już w dzieciństwie. Swoją pierwszą baśń napisał w wieku dziesięciu lat. Jej motywem przewodnim było przekonanie, że „ludziom lepiej pomagać nie tylko słowem, ale także czynem”[11]. Duży wpływ na drogę twórczą Michałkowa mieli słynni klasycy radzieckiej literatury dziecięcej: Samuił Marszak i Korniej Czukowski. Pomysł pisania baśni podsunął młodemu poecie Aleksy Tołstoj, uważając, że wiersze, w których czerpie z folkloru, są najbardziej udane. Tak powstały np. Lis i bóbr [Лиса и бобер], Dwie koleżanki [Две подруги], Dalekowzroczna sroka [Дальновидная сорока]. Najsłynniejsza jego bajka poetycka to Trzy świnki (Три поросенка), powstała na motywach angielskiej bajki ludowej. Michałkow jest również autorem sztuk dla dzieci i dorosłych (np. Czerwony krawat [Красный галстук], Zając Chwalipięta [Зайка-Зазнайка])[12]. Jego wiersze są intonacyjnie bardzo zbliżone do rosyjskiego wiersza ludowego, mówionej formy rosyjskiej bajki. Krótka, doskonale opracowana fraza wierszy i ich jasna akustyka sprawia, że przeznaczone są głównie dla dzieci w wieku przedszkolnym i w młodszym wieku szkolnym[13].

Irina Linkowa zwróciła uwagę na fenomen pierwszych wierszy Michałkowa, napisanych w bardzo młodym wieku. Nieczęsto młodzi autorzy piszą tak dobre teksty dla najmłodszych. Bardzo przychylnie wypowiedział się o nich Czukowski, nazywając je śmiałymi. Z kolei Aleksandr Fadiejew określił je jako „(…) jasne światło ludzkiej młodości”. Sam Michałkow po wielu latach wypowiedział się na temat przepisu na dobry wiersz dla dzieci. W jego opinii, poeta dziecięcy powinien w pewnym stopniu pozostawać dzieckiem. Jak pisał, inni dorośli nie potrafią powrócić do krainy dzieciństwa, a on – tak:

A я могу! Но свой секрет

Я не открою вам,

Как я уже десятки лет

Живу и тут, и там...[14]

(A ja mogę! Ale swojego sekretu

Nie wyjawię wam,

Jak już dziesiątki lat

Żyję i tu, i tam…)

Michałkow uważał, że należy od najmłodszych lat wychowywać dzieci. Proces ten powinien się rozpocząć, gdy tylko dziecko zacznie samodzielnie siadać. W przekonaniu poety każde dziecko można wychować na szlachetnego, pracowitego i uczciwego obywatela. Nie wolno jednak pozwolić sobie na stratę czasu. Ważnym elementem tego wychowania są mądre książki, charakteryzujące się delikatnym psychologizmem i pozbawione jakiegokolwiek fałszu, który dzieci od razu demaskują. Zadaniem autorów literatury dla dzieci jest opowiedzenie najmłodszym odbiorcom przede wszystkim o szlachetnych czynach ludzi budujących najbardziej sprawiedliwe społeczeństwo. Literatura powinna wychować młodego czytelnika na prawdziwego obywatela, gotowego na to, by zostać bohaterem nie tylko podczas wojny, zmagań z siłami przyrody, ale także w czasie walki moralnej, której celem jest sprawiedliwy i szczęśliwy świat[15].

Jednym z najbardziej znanych utworów Michałkowa i jednym z ulubionych utworów wielu pokoleń dzieci jest Wujek Wieża (Дядя Стёпа)[16]. Poemat został opublikowany w 1935 roku, kiedy Michałkow miał zaledwie 22 lata. Dla tych najmłodszych szczególnie ważna jest emocjonalność wiersza i wyraźny, podkreślany powtarzającymi się słowami rytm. Michałkow był zaskoczony popularnością tego poematu:

Популярность детской книги – вещь очень загадочная. Прогнозировать ее невозможно. Но факт остается фактом: если в доме у ребенка много книг, а он требует, чтобы ему читали одну и ту же, – значит, это и есть настоящая детская книга. Так что не я выбрал детей, а дети выбрали меня. Почему? Для меня это тайна[17].

(Popularność książki dla dzieci – to sprawa bardzo zagadkowa. Nie można jej prognozować. Ale fakt pozostaje faktem: jeśli w domu dziecko ma wiele książek, a żąda, by czytano mu jedną i tę samą – to znaczy, że jest to prawdziwa książka dziecięca. Tak więc nie ja wybrałem dzieci, to dzieci wybrały mnie. Dlaczego? Jest to dla mnie tajemnicą).

Jego wiersze zna na pamięć wiele pokoleń dzieci. Wśród najlepiej znanych utworów jest także początek poematu o wujku Stiopie:

По фамилии Степанов

И по имени Степан,

Из районных великанов

Самый главный великан...[18].

Wiersz prezentuje prawy charakter bohatera: dowiadujemy się o jego odwadze, gdy w czasie pożaru ratował gołębie ze strychu i chłopca, który wpadł do wody. Jako prawdziwy patriota wujek Stiopa poszedł do wojska. Został przyjęty do floty i szybko się odznaczył, wypatrując wrogi okręt, który został niezwłocznie zniszczony. Wysokie wartości moralne bohatera łączą się harmonijnie z jego ponadprzeciętnymi warunkami fizycznymi, przedstawionymi za pomocą hiperboli. Wujek Stiopa to bohater bliski dzieciom, który zawsze przyjdzie na pomoc, gdy będzie tego wymagała sytuacja. Dokonuje czynów, o jakich marzą najmłodsi, dlatego może on być dla nich ideałem człowieka i obywatela. O zaufaniu, jakim dzieci obdarzały tę postać, świadczy poufałe nazywanie go „wujkiem”. Stiopa jest patriotą, propaguje także właściwe zachowania, o czym przekonuje wers wspominający o rytuale codziennego mycia zębów.

Michałkow z humorem pokazuje problemy dzieci w wieku szkolnym, np. problem chłopca niezadowolonego z właściwej temperatury, którą pokazuje termometr (Trzydzieści sześć i pięć [Тридцать шесть и пять!]). Chłopiec zapytuje sam siebie:

Где моя температура?

Почему я не горю?

Почему я не больной?

Я здоровый! Что со мной?[19]

(Gdzie gorączka? Co to znaczy,

Że mi twarz nie płonie?

Czemu ze mną nie jest gorzej?

Jestem zdrowy! Czy być może?!)[20]

Brak jakichkolwiek oznak choroby oznacza dla niego konieczność pójścia do szkoły. Nie jest on dobrym uczniem, o czym świadczy stwierdzenie, że w szkole będzie m.in. milczeć przy tablicy. Powtarzający się refren ukazuje wzrastające niezadowolenie chłopca. Nadawcą komunikatu skierowanego do dziecka jest w tego typu wierszach osoba dorosła, usiłująca „podszyć się” pod dziecko w celu uzyskania lepszego oddziaływania na odbiorcę[21]. Obecne w wierszu kategorie komizmu i humoru przyczyniają się do ukształtowania poczucia humoru dziecięcego odbiorcy.

Inny częsty problem dziecięcy, niechęć do chodzenia spać o wyznaczonej porze, została ukazana w wierszu Nie spać! (Не спать!). Nagromadzenie wykrzykników trafnie oddaje stan emocjonalny chłopca, który musi słuchać dorosłych:

Я ненавижу слово „спать”!

Я ёжусь каждый раз,

Когда я слышу: „Марш в кровать!

Уже десятый час!”...[22]

(Ja nienawidzę słowa „spać”,

Bo słyszę prawie co dzień:

„Natychmiast się do łóżka kładź!

Dziesiąta już dochodzi!”)[23]

Poeta wychowuje w dzieciach przywiązanie do zwierząt i troskę o nie (Mój szczeniak [Мой щенок]). Motyw odpowiedzialności za zwierzęta oddane opiece dzieci jest także tematem wiersza Ja i mój najbliższy druh [Мы с приятелем]. Podkreśla się w nim również wielką wartość przyjaźni i radości, jaką daje towarzystwo bliskich ludzi. Podobnie jak w wielu wierszach, również w tym utworze istotna jest funkcja rymu. To właśnie łatwo wpadający w ucho rym przyciąga uwagę dziecka i pozwala szybciej opanować tekst.

Мы с приятелем вдвоём

Замечательно живём!

Мы такие с ним друзья -

Куда он, Туда и я![24]

(Ja i mój najbliższy druh

Przyjaźnimy się we dwóch!

Nasza przyjaźń z dawna trwa,

Gdzie on bywa,

Tam i ja!)[25]

Przyjaźni poświęcony jest także utwór opiewający przykładnych pionierów[26], którzy zamieszkują różne zakątki Związku Radzieckiego. Wiersz udowadnia, że mimo zróżnicowania etnicznego, dzieci są do siebie podobne: pomagają starszym, znają wartość przyjaźni. Elementem jednoczącym jest atrybut pionierów – czerwony krawat (Mój przyjaciel [Мой друг]). Za wzór do naśladowania może służyć postawa tytułowego wesołego turysty (Веселый турист), który, nie naruszając spokoju mieszkańców lasów i łąk, poznaje ojczysty kraj. Również w wierszu Bądź człowiekiem (Будь человеком) poeta nawołuje do bezkonfliktowej egzystencji w kontakcie z przyrodą. Krytykuje jednocześnie egoistyczne i bezmyślne zachowania, niszczące środowisko naturalne.

Wiersze Michałkowa oddziałują wychowawczo, prezentując także negatywne postawy, których należy się wystrzegać. Za przykład może służyć bohater wiersza O mimozie (Про мимозу), rozpieszczony i nie potrafiący wykonać najprostszych czynności maminsynek. Narrator krytykuje pobłażliwość względem kaprysów dziecka oraz jego przesadzoną wrażliwość. Zawzięty i bezzasadny upór oraz jego negatywne skutki na humorystycznych przykładach demaskuje wiersz Tomek (Фома). Jego bohater, rozpuszczony przez rodziców chłopiec, jest sceptykiem, jednak poeta pokazuje, że nie można tego uznać za przejaw niezależności myśli.

W wierszach Michałkowa wesoła dyskusja narratora z dziecięcym czytelnikiem ustępuje niekiedy miejsca poważnej rozmowie. Problem niewolnictwa porusza Chata wuja Toma (Хижина дяди Тома). Tematem utworu jest przedstawienie teatralne oparte na motywach znanej powieści. Podczas poruszającej licytacji niewolnika na scenę wbiega dziewczynka, chcąc go wykupić. Przesłanie wiersza jest wyraźne: dziewczynka jest reprezentantką Kraju Rad, który solidarnie opowiedział się przeciwko temu procederowi, wprowadzając powszechną równość. Wiersze Michałkowa miały za zadanie budzenie w dzieciach odwagi, szlachetności, gotowości wstawiania się za pokrzywdzonymi.

Obok problemów dnia codziennego, Michałkow poruszał sprawy istotne dla całego społeczeństwa. Opowiadał o bohaterskich czynach narodu radzieckiego dokonywanych w imię szczęścia i sprawiedliwości. Zaszczepiał w młodych czytelnikach miłość do socjalistycznej ojczyzny i wiarę w ideały partii komunistycznej. W jego wierszach obecne są wartości patriotyczne. Przykładem może być tekst Prawdziwa opowieść (Быль). Utwór ten stanowi lekcję historii dla dzieci, opowiadając im o wydarzeniach II wojny światowej, sławiąc bohaterstwo i zwycięstwa Armii Czerwonej. Naród radziecki został przedstawiony jako odważny, tolerancyjny, potrafiący się zjednoczyć w potrzebie, doceniający trud i poświęcenie żołnierzy. Podkreślona została jego ofiarność, gdyż nie skąpił swojego czasu i pracy na potrzeby armii. W wierszu występują także elementy propagandowe: wyjątkowość swojej ojczyzny widzi narrator w tym, że tylko tu u władzy stoi nie bankier czy obszarnik, ale robotnik i brygadzista z kołchozu. Podkreśla przez to równość wszystkim wobec państwa, w którym zaszczyty i przywileje nie zależą od zasobności portfela, ale od miłości do rodzimej ziemi. Wiersz sławi także kontynuatora idei Lenina, „wielkiego Stalina”, narodowego geniusza, do którego zasług zaliczono m.in. rozgromienie wszystkich, kto przeszkadzał w latach próby iść naprzód. To śmiałe sformułowanie, będące usprawiedliwieniem i apologią represji, wskazuje na zniekształcenie promowanej ideologii komunistycznej. Jak napisał Karl Mannheim, ideologie nigdy nie osiągają realizacji zawartej w nich treści i choć często stają się w dobrej wierze motywami subiektywnego działania jednostek, to najczęściej ulegają skrzywieniu[27]. Rozdźwięk między radziecką rzeczywistością a promowanym w wierszu ideałem państwa można uznać za transmitowanie świadomości ideologicznej, opartej na świadomym okłamywaniu odbiorców[28]. Utwór kończy się złożeniem obietnicy i zapewnieniem, że bohaterska armia pomoże władzy w wypracowaniu szczęścia narodu[29]. Wiersze Michałkowa wychwalają także osiągnięcia pięciolatki, internacjonalizm, solidarność ludu pracującego, przewodnią rolę partii, będącą siłą i nadzieją obywateli radzieckich. Nawołują do czujności wobec wrogów i do strzeżenia granic.

Michałkow uczy również patriotyzmu poprzez przeciwstawienie sprawiedliwego państwa komunistycznego - epoce carskiej, w której tylko dzieci bogaczy miały dostęp do edukacji. Oto ojciec opowiada synowi o dawnych czasach, gdy chłopi ciężko pracowali, a panowie korzystali z płodów ich pracy (Mamy trzydzieści lat [Нам тридцать лет][30]). Wiersz stanowi także pochwałę działaczy społecznych, którzy drogą rewolucji zaprowadzili sprawiedliwość, równość i rządy ludu pracującego. Powyższy utwór jest dowodem na to, że ideologia wpływa na sposób postrzegania rzeczywistości, starając się zawłaszczyć monopol na prawdę. Jest również wykorzystywana do legitymizacji reżimu. Techniki ideologizowania tekstu polegają tu na krytyce dawnego ładu społecznego i przedstawieniu pożądanego obrazu świata. Poeta namawia do brania przykładu z komunistów, do nauki i pracy dla dobra narodu. Przypomina marzenia o wolności, o którą walczyli Lenin i Stalin. Postacie komunistycznych przywódców są kilkukrotnie przywoływane jako wzory patriotyzmu, wytrwałości i pracowitości (Żyj dla narodu [Живи для народа]).

Najlepszym przykładem dla dzieci ma być niezłomna postawa Lenina, którą poeta opiewa w wierszu W Muzeum W.I. Lenina (В Музее В.И. Ленина)[31]. Utwór skonstruowany jest na zasadzie zwiedzania sal muzeum, odsłaniających przed rozentuzjazmowanym dziecięcym widzem kolejne karty życia i działalności wodza rewolucji. Ekspozycja zapoznaje odwiedzających z jego latami dziecięcymi, antycarską działalnością, okresem zesłania, latami przywództwa partyjnego. Utwór przedstawia Lenina jako wytrwałego, przewidującego, niezwykle pracowitego bohatera, marzącego o szczęściu robotników i chłopów. Przekonuje także o wspólnocie ideowej, jaka łączyła Lenina i jego ucznia-kontynuatora Stalina, za którym należy teraz podążać. Wiersz jest bardzo emocjonalny, zawiera liczne wykrzykniki, które oddają entuzjazm i podziw dla czynów i niezłomnych charakterów komunistycznych przywódców. Kończy się słowami przysięgi, jaką składają młodzi leninowcy:

Клянемся так на свете жить,

Как вождь великий жил,

И так же Родине служить,

Как Ленин ей служил!

Клянемся ленинским путем –

Прямее нет пути! –

За мудрым и родным вождем –

За Партией идти![32]

(Przysięgam, kiedy będę duży,

Żyć tak, jak Lenin żył.

I tak ojczystej ziemi służyć,

Jak on, ze wszystkich sił.

Po leninowskiej krocząc drodze,

Najprostszej i jedynej,

Za przyjacielem naszym, wodzem

Pójdziemy – za Stalinem.)[33]

Zasadniczą funkcją przekazywanej w tym utworze ideologii jest „kształtowanie grupowej świadomości politycznej (…) oraz mobilizowanie do zespołowej akcji politycznej”[34].

W czasach radzieckich powszechne było przekonanie o wielkich zasługach Michałkowa dla rozwoju kultury rosyjskiej. Kulturotwórczą rolę poety porównywano nawet z zasługami Puszkina: „Пушкин – это наше все, а Сергей Владимирович Михалков – это наше всегда. Михалков – гарант нашей молодости. И пока он с нами, даже мы – старое поколение – просто шаловливые мальчишки”[35] (Puszkin – to nasze wszystko, a Siergiej Władimirowicz Michałkow – to nasze zawsze. Michałkow jest gwarantem naszej młodości. I dopóki jest on z nami, nawet my – stare pokolenie – jesteśmy tylko psotliwymi chłopcami).

Poeta był bardzo pomysłowym i płodnym twórcą. Należy jednak podkreślić szablonowe dzielenie bohaterów na przyjaciół i wrogów, co jest cechą charakterystyczną zideologizowanego tekstu, który często posługuje się czytelnymi, czarno-białymi schematami[36]. Zauważalne jest to również w zestawieniu zideologizowanych wzorców wychowawczych i szwarccharakterów. Na typologię wzorców wychowawczych, lansowanych przez teksty poety, składają się m.in. następujące postacie:

- przywódca rewolucji – Lenin i jego uczeń-następca Stalin,

- walczący o wolność i sprawiedliwość komunista,

- wujek Stiopa – patriota i ulubieniec dzieci,

- klasyk radzieckiej literatury dziecięcej Arkadij Gajdar,

- bohaterski i niezłomny żołnierz Armii Czerwonej,

- bohater pracy socjalistycznej,

- odważny pionier, podziwiający i naśladujący kierownictwo partyjne,

- młody internacjonalista,

- młody obywatel radziecki, opowiadający się za równością wszystkich wobec prawa,

- odważny i czujny młody obrońca granic ojczyzny.

Typologia wypreparowanych przez Michałkowa szwarccharakterów obejmuje m.in. postacie:

- niesprawiedliwego cara,

- burżuazyjnych bogaczy-obszarników, bezlitośnie wykorzystujących pracę chłopów,

- kapitalistów, osiągających zyski dzięki niewolniczej pracy innych,

- szpiega-dywersanta z obozu „białych”,

- Amerykanów-rasistów,

- sprzedajnego burżuazyjnego dziennikarza, oczerniającego Związek Radziecki,

- wrogich i podstępnych najeźdźców, na czele z Hitlerem,

- zdradzieckich faszystów.

Jak przyznał sam Michałkow, pisząc wiersze i sztuki dla dzieci, starał się, by były wesołe i pogodne. Celem, do którego dążył, było, by opowiadały „o uczciwości, szlachetności, miłości do przyrody, pracy, o wierności swojej Ojczyźnie i oddaniu sprawie partii Lenina – Stalina”. Pisząc dla najmłodszych, „zawsze myślał o najlepszych uczuciach i cechach człowieka radzieckiego budującego swoje komunistyczne społeczeństwo”[37]. W odróżnieniu od Samuiła Marszaka i Kornieja Czukowskiego, twórczość których początkowo naśladował, był bardziej skłonny do kompromisów i wypełniania uproszczonych zadań dydaktycznych[38]. Tworzył w ramach linii ideologicznej wytyczonej przez aktualne kierownictwo partyjne.

Wiersze przeznaczone dla dzieci autorstwa Michałkowa charakteryzują się wielką rozpiętością form i podejmowanej tematyki. Poezja dla małego odbiorcy miała nie tylko bawić, śmieszyć, ale także otwierać na świat, kształcić i wychowywać, a nawet zaszczepiać w dzieciach właściwe postawy obywatelskie. Poeta dużą wagę przywiązywał do wypełniania obowiązków wobec ojczyzny, a wiersz traktował jako narzędzie ukierunkowania młodego obywatela i zaszczepiania w nim komunistycznej postawy. Ideologiczny charakter wielu utworów i pożądany z punktu widzenia władz kierunek oddziaływania na świadomość małych odbiorców realizowany był poprzez aktualizm tematyki utworów (wydarzenia wojenne, budowa komunistycznego społeczeństwa, wychowywanie obywateli, od najmłodszych lat oddanych partii komunistycznej). Według radzieckich krytyków jego najlepsze wiersze wspierały wychowanie dzieci w duchu komunizmu, poszerzały horyzonty i pomagały formować uczucia patriotyczne młodych obywateli radzieckich[39]. W utworach Michałkowa dostrzec można nakładanie się ujęć wychowawczych oraz propagandowych.

Obok wierszy, stanowiących rodzaj propagandy systemu – adresowanej do dzieci, poeta tworzył utwory wolne od ideologicznej sztampy, skoncentrowane na świecie dziecka. Do tego rodzaju tekstów chętnie sięgają dzisiaj młodzi czytelnicy w Rosji. Michałkow uwzględniał zainteresowania najmłodszych odbiorców, opowiadając im o znanych zabawach, najbliższym otoczeniu, środowisku przyrodniczym. Zauważył wyjątkowość i niepowtarzalność dzieciństwa, które rządzi się swoimi prawami i posiada niepowtarzalny urok. Wiele tekstów Michałkowa można uważać za reprezentatywne dla kanonu dziecięcej poezji: przedstawiają bowiem typowe dziecięce problemy i radości, podkreślają wartość przyjaźni i koleżeństwa, wychowują w dzieciach przywiązanie do zwierząt.

Twórczość Michałkowa była dwoista: obok nadal aktualnych, „niewinnych” wierszy dla dzieci, poeta tworzył utwory, których celem była propagandowa manipulacja dokonywana na świadomości dziecka. Realizując oficjalną linię partii komunistycznej, udowadniał, jak ścisły może być związek literatury z polityką.

BIBLIOGRAFIA

Literatura podmiotu

Михалков С., Автобиография Михалкова, http://www.litera.ru/stixiya/articles/232.html, 20 maja 2010.

Михалков С., И тем не менее все начинается с детства, в: idem, О литературе, Москва 1986.

Михалков С., Избранное, Москва 1948.

Michałkow S., Małym nieposłusznym, przeł. W. Grodzieńska et al., Moskwa 1988.

Михалков С., Не спать!, http://www.litera.ru/stixiya/authors/mixalkov/ya-nenavizhu-slovo.html, 20 maja 2010.

Михалков С., Тридцать шесть и пять!, http://www.litera.ru/stixiya/authors/mixalkov/all.html#u-menya-opyat, 20 maja 2010.

Михалков С., В Музее В.И. Ленина, http://lib.ru/TALES/MIHALKOW/stihi.txt, 20 maja 2010.

Michałkow S., W muzeum Lenina, przeł. W. Grodzieńska, Warszawa 1951.

Literatura przedmiotu

Ершов Г., Тельпугов В., Творчество Сергея Михалкова, Москва 1954.

Frycie S., Ziółkowska-Sobecka M., Kształcenie literackie w okresie wczesnoszkolnym, Warszawa 1995.

Фурин С.А., Куценко Т.А., Всесоюзная пионерская организация, в: Большая советская энциклопедия, http://slovari.yandex.ru/dict/bse/article/00015/47100.htm, 20 maja 2010.

Герои времени, http://archive.svoboda.org/programs/cicles/Hero/, 20 maja 2010.

Heywood A., Ideologie polityczne, przeł. M. Habura, Warszawa 2007.

Historia literatury rosyjskiej XX wieku, red. A. Drawicz, Warszawa 2002.

Ideologia, w: Leksykon politologii, red. A. Antoszewski et al., Wrocław 1996.

Яковлева E., Сергей Михалков – наше всегда, http://vesti7.ru/archive/news?id=11958, 20 maja 2010.

Кассиль Л., Сергей Михалков, Москва 1954.

Комментарии, В Музее В.И. Ленина, http://lib.ru/TALES/MIHALKOW/stihi.txt, 20 maja 2010.

Линкова И., Биография, http://er3ed.qrz.ru/mihalkov.htm#biography, 20 maja 2010.

Mannheim K., Ideologia i utopia, przeł. J. Miziński, Warszawa 2008.

Михалков Сергей, http://www.lenta.ru/lib/14181045/, 20 maja 2010.

Михалков Сергей Владимирович, http://www.mp.urbannet.ru/TVOR-P/mixal_sv/mix_sv-tv.htm, 20 maja 2010.

Poezja dla dzieci, w: Słownik literatury dziecięcej i młodzieżowej, red. G. Leszczyński et al., Wrocław 2002.

Сергей Михалков, «Дядя Степа» и другие любимые стихи, http://www.u-mama.ru/read/article.php?id=4767, 20 maja 2010.

S. Skwarczyńska, Wstęp do nauki o literaturze, t. III, Warszawa 1965.

Смирнова Е.О., Возраст сказки, http://www.portal-slovo.ru/pre_school_education/36607.php, 20 maja 2010.

Żurakowski B., W świecie poezji dla dzieci, Warszawa 1981.

[1] Wiersze odgrywają bardzo istotną rolę w językowym rozwoju najmłodszych. Ich lektura jest konieczna dla ich właściwego rozwoju. Są nie tylko skarbnicą języka, ale także uczuć, wrażeń, ludzkiego doświadczenia, rozszerzają horyzonty myślowe, przez co znacznie przyczyniają się do rozwoju osobowościowego dzieci. Dzieci oczarowane są pięknem brzmienia wersów, grą rymowanych słów, muzykalnością tekstu. Są wrażliwe na rym i rytm, dzięki którym tak chętnie powtarzają wiersze i uczą się ich na pamięć. Niestety, współczesne dzieci, mimo ogromnej dostępności książki, czytają mniej niż poprzednie pokolenia. Lektura zostaje coraz częściej wyparta przez telewizję i filmy. Przewaga książek nad kulturą obrazkową polega na tym, że dziecko czytające lub słuchające utwór musi sobie wyobrazić opisywane zdarzenia, podczas gdy ekran w pełni rozwiązuje za dziecko tę kwestię. Zob. Е.О. Смирнова, Возраст сказки, http://www.portal-slovo.ru/pre_school_education/36607.php, 20 maja 2010.

[2] Zob. hasło Poezja dla dzieci, w: Słownik literatury dziecięcej i młodzieżowej, red. G. Leszczyński et al., Wrocław 2002, s. 303.

[3] Zob.: B. Żurakowski, W świecie poezji dla dzieci, Warszawa 1981, s. 42.

[4] Zob.: Г. Ершов, В. Тельпугов, Творчество Сергея Михалкова, Москва 1954, с. 7.

[5] A. Heywood, Ideologie polityczne, przeł. M. Habura, Warszawa 2007, s. 18-25.

[6] Zob.: K. Mannheim, Ideologia i utopia, przeł. J. Miziński, Warszawa 2008, s. 90-91.

[7] Jego autorstwa jest także słynne epitafium poświęcone Nieznanemu Żołnierzowi wyryte w murze kremlowskim: „Имя твое неизвестно, подвиг твой бессмертен” (Imię twoje jest nieznane, twój bohaterski czyn – nieśmiertelny). Zob.: Михалков Сергей, http://www.lenta.ru/lib/14181045/, 20 maja 2010. Tłumaczenie – tu i dalej, jeśli nie zaznaczono inaczej – A. Wrońska.

[8] Михалков Сергей Владимирович, http://www.mp.urbannet.ru/TVOR-P/mixal_sv/mix_sv-tv.htm, 20 maja 2010.

[9] W 1972 r. Michałkow został wyróżniony także przez Światową Radę Książki dla Młodych (International Board on Books for Young People – IBBY) dyplomem „Highly Commended”, a w 1982 r. mianowano go honorowym członkiem tej organizacji. Zob. S. Frycie, M. Ziółkowska-Sobecka, Kształcenie literackie w okresie wczesnoszkolnym, Warszawa 1995, s. 178.

[10] Л. Кассиль, Сергей Михалков, Москва 1954, с. 5.

[11] С. Михалков, Избранное, Москва 1948, с. 3.

[12] С. Михалков, Стихи, Москва, 1959. Cyt. za: С. Михалков, Автобиография Михалкова, http://www.litera.ru/stixiya/articles/232.html, 20 maja 2010.

[13] Л. Кассиль, op. cit., c. 16-18.

[14] С. Михалков, Мой секрет. Cyt. za: И. Линкова, Биография, http://er3ed.qrz.ru/mihalkov.htm#biography, 20 maja 2010.

[15] С. Михалков, И тем не менее все начинается с детства, в: idem, О литературе, Москва 1986, с. 24-26, 30.

[16] Utwór doczekał się kontynuacji: Дядя Степа – милиционер i Дядя Степа и Егор. Wujek Stiopa wymieniany jest wśród najpopularniejszych rosyjskich fikcyjnych bohaterów XX w. Zob.: Герои времени, http://archive.svoboda.org/programs/cicles/Hero/, 20 maja 2010.

[17] Cyt. za: Сергей Михалков, «Дядя Степа» и другие любимые стихи, http://www.u-mama.ru/read/article.php?id=4767, 20 maja 2010.

[18] С. Михалков, Дядя Степа, в: idem, Избранное, c. 127. Polskie tłumaczenie nie oddaje gry słów rosyjskiego oryginału: „Nikt go nie zwał po nazwisku – / Tak przylgnęło doń to imię. / Każdy się wydawał niski, / Gdy stał tuż przy tym olbrzymie”. Zob.: S. Michałkow, Wujek Wieża, przeł. J. Mickiewicz, w: idem, Małym nieposłusznym, Moskwa 1988, s. 67.

[19] С. Михалков, Тридцать шесть и пять!, http://www.litera.ru/stixiya/authors/mixalkov/all.html#u-menya-opyat, 20 maja 2010.

[20] S. Michałkow, Trzydzieści sześć i pięć, przeł. W. Grodzieńska, w: idem, Małym nieposłusznym…, s. 51.

[21] Por. S. Skwarczyńska, Wstęp do nauki o literaturze, t. III, Warszawa 1965, s. 20-21.

[22] С. Михалков, Не спать!, http://www.litera.ru/stixiya/authors/mixalkov/ya-nenavizhu-slovo.html, 20 maja 2010.

[23] S. Michałkow, Nie spać!, przeł. I. Sikyrycki, w: idem, Małym nieposłusznym…, s. 52.

[24] С. Михалков, Мы с приятелем, в: idem, Избранное, c. 138.

[25] S. Michałkow, Ja i mój najbliższy druh, przeł. J. Minkiewicz, w: idem, Małym nieposłusznym…, s. 26.

[26] Wszechzwiązkowa Organizacja Pionierska im. W.I. Lenina powstała w 1922 r. Jej celem było komunistyczne wychowywanie dzieci w wieku 9-14 lat. Miały one stać się przyszłymi kadrami dla Komsomołu (organizacji komunistycznej młodzieży), a potem dla Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Zob. С.А. Фурин, Т.А. Куценко, Всесоюзная пионерская организация, в: Большая советская энциклопедия,http://slovari.yandex.ru/dict/bse/article/00015/47100.htm, 20 maja 2010.

[27] K. Mannheim, op. cit., s. 232.

[28] Por. ibidem, s. 232-233.

[29] Wypowiadanie się narratora w imieniu armii uzasadnione jest tym, że Michałkow w czasie II wojny światowej został powołany do wojska, w którym był korespondentem wojennym.

[30] Utwór znany jest także pod tytułem Rozmowa z synem (Разговор с сыном).

[31] Centralne Muzeum W.I. Lenina zostało otwarte 15 maja 1936 r. w Moskwie. Wg słów Michałkowa, poemat powstał na skutek własnego „wewnętrznego zamówienia społecznego”. Poeta był świadom, że ogromna liczba dzieci mieszkających poza Moskwą nie będzie w stanie zobaczyć tego muzeum w dzieciństwie, dlatego postanowił opowiedzieć im o tym miejscu za pośrednictwem wiersza. Zob. Комментарии, В Музее В.И. Ленина, http://lib.ru/TALES/MIHALKOW/stihi.txt, 20 maja 2010. O wizycie w rodzinnym domu-muzeum Lenina w Symbirsku (Uljanowsku), w którym spędził lata dziecięce i szkolne, opowiada wiersz W rodzinnych stronach Lenina (На родине Ленина).

[32] С. Михалков, В Музее В.И. Ленина, http://lib.ru/TALES/MIHALKOW/stihi.txt, 20 maja 2010.

[33] S. Michałkow, W muzeum Lenina, przeł. W. Grodzieńska, Warszawa 1951, s. 28-29.

[34] Zob. hasło Ideologia, w: Leksykon politologii, red. A. Antoszewski et al., Wrocław 1996, s. 123.

[35] Cyt. za: E. Яковлева, Сергей Михалков – наше всегда, http://vesti7.ru/archive/news?id=11958, 20 maja 2010.

[36] Zob. hasło Ideologia…

[37] С. Михалков, Избранное, c. 6.

[38] Zob.: Historia literatury rosyjskiej XX wieku, red. A. Drawicz, Warszawa 2002, s. 256.

[39] Zob. Г. Ершов, В. Тельпугов, op. cit., c. 13.

ABSTRAKT

Wiersze dla dzieci są – obok bajek – pierwszym gatunkiem literackim, z którym zapoznają się najmłodsi odbiorcy. Stanowią źródło rozrywki i wiedzy o otaczającym świecie. W Związku Radzieckim literaturę traktowano jako narzędzie kształtowania zideologizowanej świadomości nowego typu antropologicznego – homo sovieticusa.

Te swoiście pojmowane funkcje dydaktyczne wypełniały również wiersze Siergieja Michałkowa, klasyka radzieckiej literatury dziecięcej. Ideologiczny charakter tych utworów i pożądany z punktu widzenia władz kierunek oddziaływania na świadomość małych odbiorców realizowany był poprzez aktualizm tematyki utworów (wydarzenia wojenne, budowa komunistycznego społeczeństwa, wychowywanie obywateli, od najmłodszych lat oddanych partii komunistycznej). W utworach Michałkowa dostrzegamy nakładanie się ujęć wychowawczych oraz propagandowych. Poeta traktował wiersz jako narzędzie kształtowania młodego obywatela i zaszczepiania w nim komunistycznej postawy, ważnym elementem której był szacunek dla przywódców partii. Obok wierszy, stanowiących rodzaj propagandy systemu – adresowanej do dzieci, poeta tworzył utwory wolne od ideologicznej sztampy, chętnie czytane do dziś. Teksty te mogą być uważane za reprezentatywne dla kanonu dziecięcej poezji: przedstawiają typowe dziecięce problemy i radości, podkreślają wartość przyjaźni i koleżeństwa, wychowują w dzieciach przywiązanie do zwierząt. Twórczość Michałkowa była dwoista: obok nadal aktualnych, „niewinnych” wierszy dla dzieci, poeta tworzył utwory, których celem była propagandowa manipulacja dokonywana na świadomości dziecka. Realizując oficjalną linię partii komunistycznej, udowadniał, jak ścisły może być związek literatury z polityką.